Забони тоҷикӣ, забоне аст ғанӣ ва асил ки навиштор ва ҳаруфи аслии он ҳарфҳои форсӣ (ҳатти ниёгон) аст, аммо ба хотири ҳаводиси талхи таърих, ҳарфҳои кириллӣ ҷои форсӣ ро гирифт. дар ҳоле ки то соли 1868 милодӣ забони тоҷикӣ бо хатти ниёгон, ба забони расмии бахш бисёре аз Осиёи Марказӣ табдил шуда буд ва тасаруфи ин минтақа тавассути подшоҳии Русия сабаби табдили хатти ниёгон ба хатти лотин ва сипас ба кириллӣ дар соли 1940 шуд ва аз ин замон ба баъд тарафдорони комунистӣ ба дунболи дур кардани мардуми ин минтақа аз ниёгони худашон, аз ҷумла аз таърих ва адабиёт ва фарҳанги ин сарзамин бар омаданд ва бар асари ин кушишҳо, тамомии андишмандон ва касоне ки дорои китобхонаҳои шахсӣ ва ё дониш ва огоҳе аз адабиёти ғании ниёгон будаанд, ба Сибрӣ ва дигар минтақаҳои бад обуҳавои Русия табъид шудаанд ки ба фармудаи мавлоно дар ҳафтод ман коғаз намегунҷад.
Ба ин тартиб буд ки хатти ниёгон ба ҷудоӣ кашида шуд ва рафта рафта аз дидаи мардум дур шуд, аммо ки ҳамчунон дар дилҳои меҳр парвари мардум боқӣ монда аст. Китобҳои бисёре дар ин минтақа ки бо заҳмати зиёд аз хориҷ ворид шуда ва ё тавассути хаттотон ва котибони ватанӣ, нусха бардорӣ ва китобат шуда буданд, тӯъмаи оташи комунистҳо қарор гирифт ва чароғи ин хат ки адабиёти ҳазорсолаи ниёгон бо он иншо шуда буд, оҳиста оҳиста ба хомушӣ кашида шуд ва мактабҳо ба таври ҳамеша баста шуд. Дар он даврон, афроди каме буданд ки ин хат ро аз устодҳои ангушт шумор он ҳам ба таври пинҳонӣ фаро мегирифтаанд.Асароти ин тағиир ва таҳавули манфӣ барои солҳои тулонӣ дар байни тоҷикҳо боқи монд ва набудани китобҳо ва адабиёти кофӣ ва манобеъи мактуб, мардум ро ба сӯи буҳроне равон кард ки танҳо метавон бо номи «идентификасия» аз он ёд кард ки ҳосили ин сиёсати қаҳрӣ, афзоиши мавҷи бесаводи ва но огоҳии ҳамагонӣ буд. Инчунин буд ки сарфу наҳви забони русӣ ки акнун бар соири минтақаҳо, аз ҷумла кишварҳои Осиёи Марказӣ ба вежа Тоҷикистон ҳоким шуда буд дар садр қарор гирифт. Акнун дигар ҳатто қишре ки аз он ба унвони равшанфикр ном бурда мешавад ба сахтӣ ба забони модарии худ сухан ва нигориш мекунанд. дар ҳамин ҳол бисёре аз сиёсатмадорон ё мутафаккирон ё андешмандон низ аз ин сиёсатҳои иҷборӣ дар мақоми таъриф бар омаданд ва ҳатто дар дифоъ аз навиштор ғайр аз навиштори ниёгон ва нигориши аслии тоҷикӣ мақолоте ироъа доштанд. Аз ҷумла онҳо, Иброҳим Усмон, сиёсатмадори тоҷик мӯътақид аст ки зарурате дар заминаи истифода бурдан аз хатти ниёгон ба ҷои хатти кириллик вуҷуд надорад, зиро забони тоҷики бо алифбои кириллик тавони баён ва таъмини ниёзҳои гуфторӣ ва навишторӣ мавриди ниёзи тоҷикон ро дорад. ҳар чанд бо андак таҳқиқ ва баррасӣ метавон дид алифбои кириллик фақат дар интиқоли мафоҳими амиқ дар забон дучори костиҳои бисёр шуда аст.
Бо нигоҳ ба таърихчаи рӯзномаинигори дар Тоҷикистони имрӯзӣ метавон намунаҳои бисёр аз навиштори ниёгон ба тарзи нигориши аслии тоҷикӣ дар адабиёт, таърихнигорӣ, достоннависӣ ва рӯзноманигории тоҷикҳо ба даст овард. ба унвони мисол бисёре аз рӯзномаҳо, маҷаллаҳо ва китобҳо то қабл аз иблоғи фармони табдил навиштор ва алифбо ба хатти лотин ва сипас ба кириллик, ба монанди рӯзномаи Бухорои Шариф (Бухараи Шарифъ) ки нахустин шумораи он дар 11 марти 1912 бо хатти ниёгон ба чоп расида, навишта шуда истодааст.
Аммо дар ҳақиқати мафҳумӣ бо унвони забони тоҷикӣ дар қолиби навишторӣ русӣ ё кириллик аз куҷо ба вуҷуд омада аст? Оё ғайр аз ин аст ки ҳамон забони ширини форсӣ буда аст ки дар асари тасмимоти сиёсӣ дар тули солҳо ва деҳаҳои ахир дучори тағйироте шудааст? Дар ҳамин хусус Дориюш Раҷабиён, рӯзноманигор ва муҳақиқи забон дар мақолае бо ишора ба ин номгузорӣ ва зарурати бозгашти навиштор ва хатти ниёгон дар забони миллии Тоҷикистон ба аҳамияти он ишора намудааст: Иттиҳоди Ҷамоҳмри Шӯравӣ намехоста яке аз забонҳои мардуми шӯравӣ бо ҳамин ном дар хориҷ аз марзҳои худ вуҷуд дошта бошад. Ин забон бо номи мушоба дар Эрон ва Афғонистон расмӣ буд. Иттиоди Шӯравӣ бояд номи дигар барои он интихоб мекард то бо тағйири қавоъид ва дастури забонӣ, забони дигаре халқ кунад ва хатари нуфузи (бегонагон) ро аз камтар кунад. ҳар чанд бархе аз мувофиқони вазъияти кунунӣ дар тасдиқи намудаи нигориши имрӯза ба далилҳое аз ҷумла ниёзи таъҷилии Тоҷикистон ба доштани ҳувияти ҷудогона аз Эрон ва забони расмии ин кишвар таъкид доранд аммо дар амал навъи навиштори лотин ё кириллик ва тағйироти чандин бораи он, сабаби осебҳои фаровон ҳам аз назари фарҳангӣ, ҳам аз назари иҷтимоӣ шуда аст. Ҳамин мавзӯъ дар Тоҷикистони имрӯз боиси баҳсҳои пиромуни имлои забони тоҷикӣ ва пешниҳод барои ислоҳи он гардида аст ки солҳо идома дорад; Пайдоиши ин муборизаҳо аз онҷо оғоз мешавад ки забони тоҷикӣ бо истифода бурдан аз хатти кириллик ба таври комил ибтидоӣ ироъа мешавад ва матбуот дар навиштани матолиб аз шиклҳои мухталифи имлоӣ истифода мекунанд ва бисёре аз мардум ва донишомӯзон бо мушкилоти фаровони дар ёдгирӣ ва истифода аз забони хеш рубару ҳастанд. Дар ҳамин хусус Умед Ҷоихонӣ, рӯзноманигор ва муҳақиқи тоҷик бо ишора кардан ба навиштори бисёр сахти забони тоҷикӣ, ба беҳуда номидани даргириҳо бар сар таъини номи забон ва навъи навиштор дар Тоҷикистон ба хатти ниёгон шуда аст.
Коршиносон ва муҳақиқон бозгашти хатти ниёгон ро кори ногузир медонанд. Онҳо муътақиданд ки дар Тоҷикистон камтар аз 10 миллион нигориш ва мукотиба мекунанд ва дар сурати бозгашти мардуми Тоҷикистон ба хатти форсӣ ё ниёгон, тоҷикҳо беш аз 100 миллион ҳамзабони пароканда аз ҷумла Эрон ва Афғонистон пайдо мекунанд ва фосилаи забонӣ ки дар ҳоли ҳозир миёни онон вуҷуд дорад, аз байн хоҳад рафт. Гузашта аз ин, барои ҳам забонон дар Тоҷикистон имкони баҳрабардорӣ аз манобеъи Ғанӣ ба навиштори ниёгон, нашрияҳо ки маъмулан ё тавассути Ҷумҳурии Исломӣ Эрон ё Эрониён ва ҳамчунин соири ҳамзабонон дар саросари ҷаҳон таҳия ва таҳрир мегарданд, фароҳам хоҳад шуд. ба эътиқоди коршиносон, ҷомиъа пайрави сиёсатҳои давлат аст ва дар сурати мувофиқати давлати Тоҷикистон бо ин кор ва тасвиби он дар маҷлис, иҷрои ин кор низ монанди ҳар қонуни дигар ба таври ҷиддӣ пайгирӣ ва муҳақиқ хоҳад шуд ва ин кор боис мешавад ки забони тоҷикӣ дар Тоҷикистон низ вориди қолиби аслии худ ки ҳамон хатти ниёгон (форсӣ) аст, шавад. Дар ҳамин хусус Аҳмад Шоҳ Кумилзода рӯзноманигори тоҷик зимни ишора ба таҷрибаи арзишманди Ҷумҳурии Исломӣ Эрон дар ҳифз ва посдошти забон дар фарҳангистони забон ва адаби Форсӣ ва доштани масъулияти комил дар тавсиъа ва пуштибонӣ аз забон дар ин фарҳангистон, хостори иқдоми фаврии давлатӣ дар ҷиҳати бозгашт ба решаи аслии забонӣ ва тағйири навъи нигориш дар Тоҷикистон шуда аст.
Гузашта аз ин хатти ниёгон ба танҳо худ илм ва санъат аст ва мухотабон, хонанда ва ба вежа андишмандон ро ба тарафи фикр кардани бештар ҳидоят мекунад. Тамомии инҳо ба ошкор баён мекунанд ки бозгашт ба хатти форсӣ ва нигориш ба шткли таърихии он дар Тоҷикистон коре гуриз нопазир хоҳад буда ва дар Оянда шоҳиди ин бозгашт хоҳем буд.
