Рақобати Русия ва Амрико дар Тоҷикистон
Минтақаи Осиёи Миёна ба далели бархурдорӣ аз манобеи энержӣ ва ҳамчунин мавқеияти хос, ба унвони масири иртиботии миёни шарқу ғарб ва ҳамчунин қароргирӣ дар ҳавзаи коридори шимол-ҷануб, аҳамияти вижае дар сиёсати хориҷии қудратҳои бузург ва аҳдофи жеополитикии онҳо дорад.
Бо фурӯпошии Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ, ин минтақа табдил ба арсаи рақобати қудратҳои минтақаӣ ва ба таври вижа Русия, ба унвони меросдори Иттиҳоди Шӯравӣ ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико шуд.
Осиёи Миёна дар сиёсати хориҷии Иёлати Муттаҳидаи Амрико
Падидор шудани давлатҳои мустақил дар Осиёи Миёна дар соли 1991, дар ибтидо муҷиби ғофилгирии Иёлоти Муттаҳида шуд. Ин минтақа, ки аҳамияти ҳошияӣ барои Иёлоти Муттаҳида дошт, ба суръат ба маконе барои рақобати қудратҳои бузург барои тасаллут бар манобеи энержӣ ва тасбити нуфузи минтақаӣ табдил шуд.
Ҳарчанд дастрасӣ ва тасаллут бар манобеи ҳидрокарбон аҳамияти қобили таваҷҷуҳе барои Иёлоти Муттаҳида дорад, аммо наметавон онро танҳо далели мудохилаи Амрико дар Осиёи Миёна донист. Дар ҳақиқат, талош барои контроли манобеи энержӣ ва хутути интиқоли энержӣ, абзорест барои ҳифзи султаи минтақаӣ ва ҷаҳонӣ ва на як ҳадафи ҷаҳонӣ. Метавон гуфт, ИМА бо ҳузури ҷиддӣ дар минтақае монанди Осиёи Миёна ва тасбити нуфузи жеополитики худ, дар садад аст, аз шаклгирии ҳар гуна чолиш ва рақобати воқеӣ барои жеҳмунии (гегемония) ҷаҳонии худ ҷилавгирӣ ва онро муҳофизат кунад.
Сиёсати ИМА дар Осиёи Миёна аз давраи истиқлоли ҷумҳуриҳои минтақа дар соли 1991 то ҳамалҳои террористии 11-сентябри соли 2001 бар се авлавият тамаркуз кард: таъмини амнияти меросии силоҳҳои куштори ҷамъии Шӯравӣ; кумак ба кишварҳои минтақа барои дифоъ аз ҳокимият, истиқлол ва якпорчагии сарзаминашон дар баробари Русия ва муқобила бо инҳисори Русия бар хутути лӯла ва масирҳои тронзити нафту гози Осиёи Миёна барои итминон аз истиқлоли минтақа аз Русия.
Иёлоти Муттаҳида дар ин давра бо радди рӯйкарди жеополитикӣ дар Осиёи Миёна, талоши дарозмуддатеро барои ҳимоят аз эҷоди ҳукуматҳои демуротик, иқтисоди бозори озод ва якпорчагии иқтисодии минтақа оғоз кард. Ҳамлаи 11-сентябр чархише дар рӯйкарди Амрико ба минтақаи Осиёи Миёна буд. Ин рухдод сабаби ба вуҷуд омадани навъе халаи амниятӣ дар ин минтақа шуд ва таҳдидҳои асосиро барои манофеи Амрико ба вуҷуд овард. Метавон гуфт, дар ин давра, мавзӯи амният дар рӯйкарди Амрико дар баробари кишварҳои Осиёи Миёна нисбат ба дигар ҳавзаҳо аз авлавият ва аҳамият бархурдор шуд, ҳарчанд ҳануз нигарониҳо дар бораи рушду тавсиаи иқтисодӣ, ҳуқуқи башар ва тасҳили ҳамгароии иқтисодии минтақа вуҷуд дошт. Баъд аз 11-сентябр, сиёсат ва дидгоҳи Вашингтон нисбат ба таомул бо минтақа ба таври чашмгире тағйир кард. Ҳарчанд алоқамандӣ барои пайгирии дастури кори дарозмуддат ислоҳоти сиёсӣ ва иқтисодии даҳаи гузашта барқарор буд, аммо мулоҳизаҳои низомӣ ва амниятӣ ба авомили муҳимме дар мушорикати Иёлоти Муттаҳида дар Осиёи Миёна табдил шуд.
Бо хуруҷи низомиёни амрикоӣ аз Осиёи Миёна, Вашингтон ҳамкорӣ бо ҷумҳуриҳои минтақаро дар чорчуби барномаи 5+1 идома дод. Аввалин нишасти ин барнома дар аввалин сафари Ҷон Кери – вазири хориҷаи вақти ИМА ба Осиёи Миёна дар ноябри соли 2015 дар Самарқанд анҷом шуд. Дар ин сафар, панҷ ҳавзаи ҳамкорӣ, шомили мубориза бо терроризм, беҳбуди фазои касбу кор, зарфиятҳои ҳавзаи ҳамлу нақл, таваҷҷуҳ ба ҳавзаи энержии таҷдидпазир ва масоили обу ҳавоӣ дар қолаби барномаи 5+1 мавриди тавофуқ қарор гирифт. Илова бар ин, Вашингтон дар чорчуби ин барнома ба дунболи муаррифии худ ба унвони як шарики мутмаин ва бидуни нигоҳи манофеъмеҳвар дар миёни ҷумҳуриҳои минтақа ва ҷойгузин барои Чин ва Русия буд.
Хуруҷи ИМА, табдили Русия ва Чин ба унвони танҳо таъминкунандагони амнияти Осиёи Миёнаро ба дунбол дорад, ки матлуби Вашингтон нест. Дар ин замина, бархе таҳлилгарони рус, далели аслии нақши рӯ ба рушди Русия дар Осиёи Миёнаро тазъифи қобили таваҷҷуҳи мавзеи руқабои аслии минтақаии он донистаанд.
Осиёи Миёна дар сиёсати хориҷии Русия
Осиёи Миёна ба унвони ҳамсояи Русия ва ҳаёти халвати ин кишвар, аз аҳамияти фавқулодае дар сиёсати хориҷии Маскав бархурдор аст. Аҳдофи Русия дар Осиёи Миёна дар қолаби се ҳавзаи сиёсӣ-амниятӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ қобили дастабандӣ аст.
а) Сиёсӣ-амниятӣ; ҷароими созмонёфта ва ба таври мушаххас, қочоқи маводди мухаддир яке аз муҳимтарин таҳдидҳои амниятӣ дар Осиёи Миёна аст. Қароргирии Осиёи Миёна дар наздикии Афғонистон – ба унвони конуни тавлиди маводди мухаддир, сабаби табдили ин минтақа ба масири идеал барои интиқоли ин мавод ба Русия ва Аврупо шудааст. Аз ин рӯ Маскав барномаҳои мухталифе ҳамчун густариши барномаҳои омӯзишӣ ва таҷҳизи марзбонон ва нируҳои маҳаллиро мавриди таваҷҷуҳ қарор додааст. Пайдоиши ифротгароии мазҳабӣ ва терроризм дар Осиёи Миёна, осебпазирии амниятии ҷиддӣ барои Русия эҷод кардааст. Заъфи иқтисодии ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна дар канори саркӯби сиёсии режимҳои ҳоким ва тавсиаи равобити рӯ ба рушди ҷунбишҳои исломӣ нақши муассире дар ин масъала доштааст. Густариши терроризм дар Осиёи Миёна метавонад таҳдидҳои амниятии ҷиддиро барои Маскав ба дунбол дошта бошад. Ҳузур ва густариши нуфузи нируҳои хориҷӣ дар минтақаи Осиёи Миёна ба унвони минтақаи хориҷи наздик, аз ҳассосиятҳои зиёде барои Русия бархурдор аст.
Бо истиқлоли ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна, илова бар Русия, кишварҳои мухталифе монанди ИМА, Чин, Эрон, Туркия ва Арабистон ҳузур дар ин минтақаро ба таври ҷиддӣ дунбол карданд.
Дар ин миён ҳузури ғарб, бахусус Амрико ва созу корҳое монанди НАТО бо таваҷҷуҳ ба вазни ҷаҳониашон ва рӯйкарди начандон дӯстона нисбат ба Русия, бештарин ҳассосиятҳоро дар миёни мақомоти Кремл эҷод кард.
б) Иқтисодӣ; аҳдофи иқтисодии сиёсатҳои хориҷии Русия шомили ҳавзаҳои энержӣ, иртиботот, сармоягузорӣ ва тиҷорат аст. Русия барои пешгирӣ аз нуфузи ғарб дар ҳавзаи энержии Осиёи Миёна, ҳамкориҳои сиёсӣ ва иқтисодии гуногуне бо ҷумҳуриҳои минтақа доштааст. Ин кишвар нақши таъинкунандае дар минтақа дорад ва ҳар гуна талош барои барқарории иртиботи Аврупо бо кишварҳои Осиёи Миёна, дар амал ба Русия хатм мешавад. Русия бо баҳрабардорӣ аз мавқеияти худ, ба унвони як кишвари тронзитӣ барои таъмини энержии Аврупо, мувофиқатномаҳои мухталифе бо кишварҳои Осиёи Миёна дар заминаи энержӣ имзо кардааст. Русия бо таваҷҷуҳ ба пешинаи зерсохтҳои иқтисодӣ дар даврони Шӯравӣ ва вобастагиҳои ношӣ аз он мекӯшад, ин вазъиятро ҳифз кунад. Сармоягузории Русия дар Осиёи Миёна бештар дар тавлиди манобеи энержӣ, бахусус нафту гози табиӣ мутамаркиз шудааст. Тиҷорати энержӣ миёни Русия ва ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна дар даврони пасошуравӣ рӯ ба афзоиш буда ва нақши муҳиммеро дар равобити тиҷорӣ ва иқтисодии онҳо доштааст. Аз ҷумла муҳимтарин ҳавзаҳои таомули иқтисодии Русия бо Осиёи Миёна марбут ба нируи кор аст, ки ба ҷанбаи ҳаётии равобити Русия ва Осиёи Миёна табдил шудааст. Бароварди арқоми дақиқи ин нируҳо душвор аст, аммо ба эҳтимоли зиёд, беш аз 4 миллион муҳоҷири кории Осиёи Миёна дар Русия фаъолият мекунанд. Маболиғи ирсолии ин коргарон нақши бузурге дар ҳимоят аз иқтисоди Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон дорад.
в) Фарҳангӣ; дар ин иртибот бахшҳои мухталиф, аз ҷумла ҳавзаи забон, омӯзиш, расона ва нируи кори хориҷии муқими Русияро метавон ба унвони абзори қудрати нарми Русия дар Осиёи Миёна дар назар гирифт. Забони русӣ забони модарии ҳудуи 145 миллион нафар аст ва 110 миллион нафар низ, онро ба унвони забони дуввум медонанд. Забони русӣ аз зарфияти чашмгире дар Осиёи Миёна бархурдор аст. Ҳамакнун дар ҳавзаҳои мухталифи расонаӣ, омӯзишӣ ва барномаҳои тафреҳӣ ва саргармии ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна вобастагии зиёде ба забони русӣ вуҷуд дорад. Ҷойгоҳи муносиби илмӣ ва фанноварии донишгоҳҳои Русия сабаб шудааст, ки ин кишвар мақсади бисёре аз донишҷӯёни Осиёи Миёна бошад.
Донишгоҳҳои Русия дар бисёре аз ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна ҳузур доранд. Додани кумакҳои таҳсилӣ, ироаи бурсияҳои таҳсилӣ, иҷрои давраҳои муштараки омӯзишӣ ва пажӯҳишӣ бо донишгоҳҳои минтақа ва табодули устод ва донишҷӯ аз муҳимтарин фаъолиятҳои донишгоҳҳои Русия дар чорчуби пешбурди роҳбурди қудрати нарм дар ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна аст.
Русия ҳузури густардае дар фазои расонаии ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна дорад.
Қазоқистон теъдоди зиёде рӯзномаи русизабон дорад ва беш аз 30 дарсади барномаҳои радиоӣ ва телевизионии ин кишвар ба забони русӣ пахш мешавад.
Забони русӣ аз арзиши болое дар ҳавзаҳои омӯзишӣ ва расонаии Тоҷикистон бархурдор аст. Теъдоди зиёде аз мардум ба забони русӣ телевизион тамошо мекунанд ва ба торнамоҳо ва сойтҳои русизабон дар интернет дастрасӣ доранд.
Дар Қирғизистон низ аксарияти мардум барномаҳои телевизиониро ба забони русӣ тамошо мекунанд ва рӯзномаҳо ва маҷаллаҳои чопшуда ба забони русӣ, шуморагони болотаре нисбат ба рӯзномаҳои қирғизӣ дар ин кишвар доранд.
Расонаҳои русӣ дар Туркманистон бисёр маҳбуб ҳастанд. Конолҳои федератсияи Русия бахусус коноли “1” ва ҳамчунин конолҳои саргармӣ, монанди ТНТ, СТС ва бастарҳои интернетӣ монанди Одноклассники, Вики хоҳони зиёде дар байни ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоӣ доранд.
Дар Узбекистон, бар хилофи ҷумҳуриҳои дигар, ба таври пайваста фазои иттилоотии русизабон, бахусус дастрасӣ ба матбуоти русӣ коҳиш пайдо кардааст.
Неруи кории зиёде аз ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна бахусус се кишвари Узбекистон, Тоҷикистон ва Қирғизистон дар Русия машғули кор ҳастанд. Ин масъала афзун бар вобастагии иқтисодӣ, таъсири фарҳангӣ ба ҳамроҳ дорад ва абзори муносибе барои густариши фарҳанг ва забони русӣ дар ин кишварҳост. Ба унвони намуна дар Осиёи Миёна, ханаводаҳое, ки яке аз аъзояшон дар Русия кор мекунад, русгаротар аз дигарон ҳастанд ва худи коргарон низ ба навъе тарвиҷгари фарҳанги русӣ дар кишварашон ба шумор мераванд.
Муаллифаҳои таъсиргузор бар рақобати Русия ва Амрико дар Тоҷикистон
Ҳамон гуна ки ишора шуд, минтақаи Осиёи Миёна дар даврони пасошуравӣ мавриди таваҷҷуҳи Маскав ва Вашингтон қарор гирифт. Ҳар ду қудрат алоқаҳо ва манофеи мухталифе дар минтақа доштанд.
Ин манофеъ ба таври куллӣ дар ҳавзаҳои сиёсӣ-амниятӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ қобили дастабандӣ аст.
Шинохт ва дарки муносиби рақобати Русия ва Амрико дар ин минтақа низ ниёзманди муқоисаи равандҳо ва пӯйишҳои ҳар кадом аз ду қудрат дар ҳавзаҳои мавзуӣ ва мушаххас аст. Ба табъ, таҳлилу баррасии рақобати ду кишвар дар Ҷумҳурии Тоҷикистонро низ бояд бар асоси нигоҳи ин ду кишвар ба алоқаҳо ва манофеи онҳо мавриди баррасӣ қарор дод.
Русия бо таваҷҷуҳ ба пешинаи ғании равобит бо ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна алоқаи мутафовит ва мутанаввеътаре дар баробари ин ҷумҳуриҳо аз ҷумла Тоҷикистон дорад. Вуҷуди лашкари 201-уми Русия дар Тоҷикистон, ҳамкориҳои густардаи дифоӣ ва амниятӣ дар канори узвияти Дашанбе дар Созмони амниятӣ дастаҷамъӣ (СПАД) Русияро ба муҳимтарин шарики амниятӣ ва низомии Тоҷикистон мубаддал сохтааст. Дар ҳавзаи сиёсӣ низ мухолифати Русия бо падидаи инқилобҳои рангӣ дар ҳавзаи пасошӯравӣ ва тарси ҳокимияти Душанбе аз шароити чунин ҷараёноте, сабаби саркуби густардаи мухолифин дар ин кишвар шудааст; масъалае, ки интиқоди густардаи ғарб аз сиёсатҳои ҳуқуқи башарии давлати Тоҷикистонро ба дунбол доштааст.
Дар ҳавзаи иқтисод низ Русия муҳимтарин шарики тиҷории Душанбе маҳсуб мешавад. Илова бар ин, ҳузури муҳоҷирини корӣ дар Маскав ва нақши маблағҳои ирсолӣ аз Русия дар сохтори иқтисодии Тоҷикистон аст.
Бахши фарҳангӣ низ дар чорчуби муаллифаҳои расонаӣ, донишгоҳӣ, забон ва нақши фарҳангии нируи кор, наздикии ду тарафро дар тӯли солҳои пасоистиқлол дар пай доштааст.
Бар хилофи Русия, ҳузури Амрико дар Тоҷикистон дар давраи пасофурӯпошӣ маҳдуд будааст. Дар ҳавзаи иқтисод алорағми кумакҳои эътошуда, Вашингтон аз ҷойгоҳи болое дар ҳавзаи тиҷории ин кишвар бархурдор нест.
Бахши фарҳангӣ низ бо таваҷҷуҳ ба нигоҳи ҳокимияти Тоҷикистон ва таъсиргузории Русия ва ҳамчунин пайвандҳои фарҳангӣ бо Эрон фурсати зиёдеро барои Вашингтон фароҳам насохтааст; ин масъала сабаб шудааст, ки ҳамкориҳои фарҳангӣ ва донишгоҳии Амрико дар Осиёи Миёна бештар дар ҷумҳуриҳои Қирғизистон ва Қазоқистон мутамаркиз бошанд. Бар хилофи ин ду бахш, дар ҳавзаи низомӣ ва амниятӣ фаъолият ва ҳамкорӣ аз тавсиаи бештаре бархурдор будааст. Ҳавзаи амниятӣ бо таваҷҷуҳ ба муҷовират ва ҳамсоягии Тоҷикистон бо Афғонистон ва муаллифаҳое чун терроризм, ифротгароӣ ва қочоқи маводди мухаддир аз аҳамияти бисёре барои Амрико бархурдор аст. Ин масъала сабаби тавсиаи ҳамкори Душанбе-Вашингтон дар бахшҳои низомӣ, бавижа дар ҳавзаи омӯзиши мутахассисон, ҳамкориҳои иттилоотӣ ва амниятии марзӣ шудааст. Аз ин рӯ, бахши низомӣ-амниятиро метавон муҳимтарин ҷилваи рақобати Русия ва Амрико дар Тоҷикистон қаламдод кард. Муҳимтарин мисдоқи ҳамкориҳои Вашингтон-Душанбе дар ин заминаро бояд дар баргузории размоишҳои муштараки миёни ду кишвар донист, ки бо нигаронӣ аз сӯи Маскав дунбол мешавад.
Баргузории тамриноти муштараки низомии минтақаӣ миёни кишварҳои Амрико ва Осиёи Миёна ва ҷанубӣ аз соли 2004 оғоз шудааст. Моневрҳои низомии муштарак байни Амрико ва дигар кишварҳои Осиёи Миёна пас аз шуюи вируси куруно ба муддати чанд сол ба таъхир афтод.
Монёври низомии соли 2022 шашӯмин рӯйдод дар ин замина буд, ки ба мизбонии Тоҷикистон баргузор шуд.
Ин размоиш як тамрини солона бо ҳадафи тақвияти амалиёти чандмиллиятӣ барои тазмини сабот, мубориза бо терроризм, тавсиаи ҳамкорҳо ва қобилиятҳои муштараки кишварҳои Осиёи Миёна ва ҷанубӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Узбекистон, Муғулистон, Покистон ва Амрикост.
Илова бар ин Тоҷикистон ва Амрико тамриноти панҷрӯзаро дар маркази омӯзишии Фахробод, дар бахши дуҷониба баргузор карданд. Ҷон Морк Поммершейм, сафири Амрико дар Тоҷикистон, зимни истиқбол аз ширкаткунандагон дар ин размоиши низомӣ гуфта буд: Ин ҳамкорӣ бузургтарин размоиши низомии Амрико бо мушорикати кишварҳои Осиёи Миёна ва ҷанубӣ аст ва фурсате беназир барои тақвияти равобити мо бо шуракои худ дар минтақа аст.
Вай афзуд: Ин размоишҳо ба унвони як арса барои ҳалли масоили муҳимми минтақаӣ, аз ҷумла посухҳои сулҳомез ба чолишҳои ҷаҳонӣ, ба иштирокгузории иттилоот ва ҳамкориҳои амниятӣ хоҳад буд.
Баргузории ин размоиш бо интиқоди Русия рӯбарӯ шуд. Николай Петрушев, дабири Шӯрои амнияти Русия дар нишасти дабирони Шӯрои амнияти кишварҳои узви Созмони Ҳамкории Шангҳай дар Тошканд, дар изҳороте баён дошт, ки размоишҳои муштараки амрикоиҳо бо кишварҳои Осиёи Миёна барои баррасии тавоноиҳои низомии минтақа ва дақиқтар кардани аҳдофи нақшаҳо дар минтақа аст. Ба гуфтаи дабири Шӯрои амнияти Русия, размоиши ҳамкориҳои минтақаии соли 2022 ба раҳбарии Амрико дар Тоҷикистон тавассути амрикоиҳо, барои кашфи саҳнаи ҷанги эҳтимолӣ истифода мешавад.
Петрушев хотирнишон кард, ки Русия размоиши “Ҳамкории минтақаии 2022” ба раҳбарии Амрико дар Тоҷикистонро идомаи талошҳои Вашингтон барои эҷоди як зерсохти низомии зоҳиран муваққат дар Осиёи Миёна медонад.
Размоиши “Ҳамкории минтақаии 2022” густардатарин размоиш дар солҳои ахир аст ва интихоби Тоҷикистон барои мизбонии ин размоиш аз чанд ҷиҳат дорои аҳамият ва таваҷҷуҳ аст:
1) Амрико пас аз хуруҷ аз Афғонистон ҳузур ва ҳамкории худро бо Тоҷикистон тақвият кардааст.
2) Мақомоти Тоҷикистон пойгоҳи ҳавоии Фахрободро барои баргузории размоиши муштарак бо нируҳои амрикоӣ интихоб карданд. Ин пойгоҳ яке аз тавонмандтарин пойгоҳҳои низомии Тоҷикистон аст, ки аз як сӯ дар наздикии шаҳри Душанбе – пойтахти Тоҷикистон қарор дорад ва аз сӯи дигар, барои контроли марзҳои ҷанубии Тоҷикистон муносиб аст. Ин пойгоҳ ҳамчунин маҳалли чанд ҳавопаймо ва болгард аст, ки дар замони суқути ҳукумати Ашраф Ғанӣ аз артиши Афғонистон фирор карданд. Аз ин рӯ, размоиши муштараки Тоҷикистон бо Амрико, илова бар ин ки метавонад паёми амниятӣ барои кишварҳои Осиёи Миёна бошад, дарбардорандаи ҳушдори ҷиддӣ барои қудратҳои минтақа, аз ҷумла Русия, Эрон ва Чин ба шумор меравад ва ҳатто қодир аст, оянда назми амнияти минтақаӣ дар Осиёи Миёнаро низ таҳти таъсир қарор диҳад.
