Форсиситезӣ дар Афғонистон аз куҷо сарчашма мегирад?
Раванде, ки ҳокимони Афғонистон аз ҳудуди як аср пеш ё каме бештар аз он, дар пеш гирифтаанд, латмаҳое ба забони форсӣ зада ва ҳатто барои ваҳдати миллии Афғонистон низ осебзо будааст.
Ин ки мегӯянд, забони Афғонистон пашту аст, на форсӣ, чӣ қадар сиҳҳат дорад?
Хилофи ончӣ онҳо вонамуд кардааанд, ки забони форсӣ забони миллии Афғонистон нест, забони форсӣ пешинаи бештаре нисбат ба забони пашту доштааст. Бештари манотиқи Афғонистон хостгоҳи забони форсӣ ва мафохири он будааст. Касоне монанди Мавлавӣ, Саноӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ ва дар давраҳои мутааххир, Халилуллоҳи Халилӣ, Восили Кобулӣ ва нависандагони муҳим ва барҷастае дар Афғонистон зуҳур кардаанд. Китоби “Торихи Систон” ба эҳтимоли қавӣ ба василаи нависандае аз манотиқи марказии Афғонистон навишта шуда ва “Чаҳор мақолаи арузӣ” низ дар Афғонистони кунунӣ таълиф шудааст. Дар канори он, китобҳои зиёде ба забони форсӣ дар Афғонистон навишта шудааст. Ба ғайр аз он, бештари мардуми Афғонистон ба форсӣ такаллум мекунанд. Бахши умдаи мардуми Афғонистон форсизабон ҳастанд ва онҳое ҳам, ки форсизабон нестанд, монанди узбекҳо, туркманҳо, паштузабонҳо ва паштунҳо, форсидон ҳастанд; яъне агарчи забони онҳо форсӣ нест, забони форсиро медонанд. Дар Кобул – пойтахти Афғонистон, мардум форсизабон ҳастанд ва дар онҷо форсӣ дар ҷараён аст, на забони пашту, аммо аз он ҷое, ки ҳокимони Афғонистон тақрибан ҳамеша паштун буданд, илова бар паштузабон будан, сиёсатҳои табъизӣ-қавмиятӣ ва забонӣ эҷод кардаанд.
Як вақте ҳаст, ки як фард аз қавмияти хоссе аст, аммо табъизи қавмиятӣ надорад, монанди қоҷорҳо (дар Эрон), ки туркзабон буданд, аммо на танҳо бо форсӣ душманӣ ва табъиз надоштанд, балки шоҳони қоҷории эронӣ ба форсӣ такаллум мекарданд ва ҳатто монанди Фатҳалишоҳ ва Носируддиншоҳ, ба форсӣ шеър эҷод мекарданд.
Бисёре аз шоирони машҳури он замон, монанди Фурсати Шерозӣ, Висоли Шерозӣ, Қоонӣ, Фуруғии Бастомӣ ва хелеҳои дигар дар дарбори қоҷор ҳузур доштанд.
Ба таври куллӣ, ҳузури қавмиятҳои мухталиф дар Эрон ҳеч таорузе бо забони форсӣ надоштааст, аммо дар Афғонистон, ба далели сиёсатҳои табъизомез ва қавмгароёнае, ки ҳокимони Афғонистон, аз ҳудуди як аср пеш эъмол карданд, ин иттифоқ рух додааст.
Аз чӣ замоне форсиситезӣ дар Афғонистон ба вуҷуд омад?
Форсиситезӣ дар Афғонистон собиқаи ҳудудан садсола дорад.
Албатта пеш аз он низ ҳокимони Афғонистон паштун буданд ва забони модарии онҳо пашту буд, аммо онҳо форсидон буданд, монанди касе, ки забони модариаш туркӣ аст, аммо форсӣ медонад ва ҳатто ба забони форсӣ хидмат мекунад.
Аз замони ташкили ҳукумати Дуронӣ, ки ҳукумати Афғонистон бо он шинохта мешавад, бо вуҷуди ин ки онҳо паштузабон буданд, хусумате бо забони форсӣ надоштанд ва ин равия ҳудуди 150 сол идома дошт, аммо ҳудуди сад сол пеш ва ба таври мушаххас дар давраи салтанати Амонуллохон, (яъне соли 1300 шамсӣ ба баъд), таҳти таъсири яке аз рӯшанфикрон ва рӯзноманигорони Афғонистон ба номи Муҳаммади Тарзӣ, ки ба навъе устоди маънавии Амонуллохон ба шумор мерафт, сиёсати паштуниза кардани Афғонистон дар ҳамаи абъодаш оғоз шуд.
Онҳо чӣ иқдомеро алайҳи забони решадори форсӣ анҷом доданд?
Забони паштуро ба унвони забони миллии Афғонистон матраҳ карданд ва забони форсиро ба унвони забони воридотӣ талаққӣ карданд, ки бар асари сиёсатҳо ё ҳукуматҳои сафавӣ, афшорӣ ва қоҷорӣ ба Афғонистон таҳмил шудааст. Онҳо саъй карданд ин мавзӯъро матраҳ кунанд, ки забони аслии мардуми Афғонистон пашту аст ва забони форсӣ як забони эронӣ аст, то Эрон ва Афғонистонро ҷудо аз ҳам ва фоқиди пешинаи муштараки торихӣ ва фарҳангӣ нишон диҳанд. Талоши онҳо барои ҳазфи решаҳои фарҳангии муштараки ду кишвар буд, то ин гуна вонамуд кунанд, ки ин ду кишвар аз назари фарҳангӣ комилан мутафовит ҳастанд ва дар яке забонои форсӣ забони миллӣ аст ва дар дигарӣ забони пашту.
Рафтори толибон дар душманӣ бо форсӣ идомаи ҳамон сиёсатҳои қаблӣ аст?
Ончӣ дар давраи толибон мебинем, амри ҷадиде нест ва собиқаи як қарнӣ ва бештар дорад, аммо акнун бо қудрат ва шиддати бештаре дар ҳоли пайгирӣ аст, ба тавре ки пеш аз ин, донистани забони пашту ҷузъи шароити устодии донишгоҳҳо набуд, вале акнун изофа шудааст. Дар ин солҳо форсизабонони Афғонистон талош карда буданд, ҳадди ақал дар шаҳрҳои форсизабон, истилоҳоти идориро ба забони форсӣ баён кунанд, вале толибон дар ҳоли талош аст, ки ин равандро тағйир диҳад ва истилоҳоти идорӣ ҳам дар Афғонистон ба забони пашту бошад.
