Дар тӯли ҳазораҳое, ки бошитоб аз канори башар убур карданд ва ба поён расиданд, тамаддунҳои бешуморе бапо хостанд, ба қудрат расиданд ва дар ниҳоят суқут карданд ва миёни сафаҳоти торих ба дасти фаромӯшӣ супурда шуданд. Бо ин ҳол, қадимитарин тамаддуни рӯи замин кадом буда ва куҷо қарор доштааст?
Агар ҳамин пурсишро ҳудуди сӣ сол пеш барои як муваррих ё бостоншинос матраҳ мекардед, вай бидуни диранг ба тамаддуни сумериён, ки ҳудуди 4000 сол пеш аз милоди Масеҳ ба вуҷуд омада буд, ишора мекард ва онро ба унвони қадимитарин иҷтимои башарӣ, ки дар Миёнрудон ё Ироқи феълӣ қарор доштааст, муаррифӣ мекард.
Бо ин ҳол, шавоҳиде, ки дар тӯли чанд даҳаи ахир дар ин замина ба даст омадааст, нишон медиҳад, ки зоҳиран сумериён куҳантарин тамаддуни башар нестанд ва кондидоҳои дигаре низ дар ин замин вуҷуд доранд, ки агар сумериён куҳантарин набошанд, ҳадди ақал ҳамдавра ҳастанд.
Кадом тамаддунҳо дар заминаи қидмат бо сумериён рақобат мекунанд?
Пеш аз посух додан ба ин пурсиш бояд гуфт, ки мафҳуми “тамаддун” таърифи чандон возеҳ ва мушаххасе надорад, аммо умуман ҳангоме ки як иҷтимоъ ё фарҳанги инсонӣ аз чанд нуқтаи атф, назири шаҳрнишинӣ, обёрии систематик ва дастёбӣ ба хат ва навиштор убур мекунад, як тамаддун дониста мешавад.
Сумериён ҳам аз ҳар се гузинаи обёрӣ, хат ва шаҳрнишинӣ бархурдор буданд, бо ин ҳол, ҳудуди 2000 сол пеш аз милоди Масеҳ ин тамаддуни башарӣ амалан аз байн рафт ва аз дили он давлатшаҳри Бобули Бостон ба вуҷуд омад. Тамаддуне, ки имрӯза кашфи мусалласот, аъдоди аввал ва муҳосиботи аъдоди мукааб ба онҳо нисбат дода мешавад, мафоҳиме, ки юнониён ҳазор сол баъд ба тавсиаи он пардохтанд.
Бо ин вуҷуд ҳамон тавре ки пештар низ мавриди ишора қарор гирифт, зоҳиран тамаддунҳое ҳам вуҷуд доранд, ки мумкин аст аз сумериён қадимитар бошанд.
Ба гуфтаи Филип Ҷунз, кюритор ва масъули маҷмуаҳои бахши Бобули Бостон дар музеи Пан Филоделфия, оғози шаклгирии ду тамаддуни Миср ва Сумер асосан ҳамдавра буданд.
Аз сӯи дигар, солҳои ҷангу даргирӣ дар Ироқ бостоншиносонро аз дастрасӣ ба сойтҳои таҳқиқотӣ боздошта ва ин дар ҳолест, ки мисршиносон ба шакли мустамир машғули таҳқиқот буданд ва дар натиҷаи ҳамин ковишҳо навиштаҳое дар Миср кашф шудаанд, ки қидматашон бо нахустин навиштаҳои сумериён баробар аст.
Ба иборати дигар, кашфиёти мазкур унвон мекунанд, ки қадимитарин бурҳа аз тамаддуни Мисри Бостон бо сумериён ҳамдавра буда ва дар натиҷа шаклгирии он ба ҳудуи 4000 сол пеш аз милоди Масеҳ бозмегардад.
Ҷудо аз мисриёни бостон эҳтимол дорад унвони қадимитарин иҷтимои пешрафтаи башарӣ ба тамаддуни дараи Синд ихтисос дошта бошад, ки ҳадди ақал ҳудуди 3300 сол пеш аз милоди Масеҳ дар бахшҳое аз Афғонистон, Покистон ва шимоли ғарби Ҳинди имрӯза шакл гирифта буд.
Албатта, ки тамаддуни дараи Синд ҳудуди ҳафт қарн баъд аз сумериён ва мисриёни бостон шакл гирифт, аммо коршиносоне монанди Филип Ҷунз ақида доранд, ки дар сурати ковиши бештар дар манотиқи мазкур, баъид нест осори куҳантаре ёфт шаванд, ки қидматашон ба даврони шаклгирии мисриён ва сумериён наздиктар бошад.
Ҷунз дар идома баён мекунад, сокинони тамаддуни дараи Синд, эҳтимолан аз тариқи уқёнуси Ҳинд бо тамаддунҳои дигар дар иртибот ва тиҷорат будаанд, омиле, ки дар дигар тамаддунҳои мавриди баҳс ҳам вуҷуд дошта, ба гунае, ки мисриён аз тариқи дарёи Сурх ва сумериён низ аз тариқи хатти соҳилии шимоли Халиҷи Форс бо дарё ва соири тамаддунҳо дар иртибот будаанд.
Дар поён барои ҷамъбандӣ бояд гуфт, акнун мақоми куҳантарин тамаддуни башарӣ ба сумериён тааллуқ дорад, мисриён низ агар, ҳамдавраи онҳо маҳсуб нашаванд, мақоми дуввумро ба худ ихтисос додаанд ва пас аз онҳо бо фосилаи андак, тамаддуни дараи Синд қарор дорад ва дар ниҳоят, барои мақоми чаҳорум ҳам метавон ба тамаддуни Чини Бостон ишора кард.
Ҳарчанд бо вуҷуди ин тафосир ҳамчунон мумкин аст ин радабандӣ бо таҳқиқот ва ковишҳои бештар дар манотиқи мазкур (ё ҳатто манотиқи дигар) ва аз тариқи кашфи осори қадимитар дастхуши тағйир шавад.
