Диндории ҷоҳилона (2) : Ба муносибати солрӯзи шаҳодати ҳазрати Алӣ ибни Абӯтолиб
Бахши дуввум
* * *
Ваъда додам, дар ин қисмат аз ёддошт, дар бораи Абдурраҳмон ибни Мулҷам, қотили ҳазрати Алӣ ва ангезаи ӯ барои терури он ҳазрат бештар сӯҳбат кунам.
Ибни Мулҷам аз Хавориҷ аст. Дар бораи Хавориҷ ва иллати зуҳури онҳо дар ҷомеаи исломӣ, қаблан – чанд сол пеш – сӯҳбат кардаам, такрор намекунам, дар ин силсилаёддошт бештар дар бораи кистии онҳо ва чистии ақоиду афкорашон сӯҳбат хоҳам кард.
Барои он ки Хавориҷро беҳтар шиносем, воқеаеро бароятон нақл мекунам; воқеае, ки бисёре аз таърихнигорон нақл кардаанд. Аз “Ал-ъиқдул-фарид” бароятон меоварам.
Ҳазрати Алӣ пеш аз набард бо онҳо, саҳобии ҷалилқадр Абдуллоҳ ибни Аббосро ба сӯйи онҳо фиристод, ки насиҳаташон кунад, то балки даст аз лаҷоҷат ва нафаҳмӣ бардоранд. Вақте Ибни Аббос аз назди онҳо баргашт, ҳазрат пурсид: онҳоро чӣ гуна ёфтӣ? Ибни Аббос гуфт: бар қавме ворид шудам, ки:
لهم جباه قرحة لطول السجود، وأيد كثفنات الإبل، عليهم قمص مرحضة وهم مشمرون
“Пешониҳояшон аз зиёдии саҷда захмӣ шуда ва дастонашон мисли зонуи шутур баста шуда ва либосҳои кӯҳнаи зоҳидона ба тан доранд ва аз ҳама болотар, қиёфаи бисёр мусаммам доранд…” (Ал-ъиқдул-фарид, 2/389)
Яъне гурӯҳе, ки ба ислом алоқаманд буданд ва то ба ин ҳадд ба ислом мӯъмин ва мӯътақид. Аммо чаро Алӣ бо онҳо вориди набард шуд? Донистани ин хеле муҳим аст.
Ҳазрати Алӣ дар даврони хилофати 5-солаи худ, бо се гурӯҳ, ки ҳар се мусалмон буданд ҷангидааст. Ва ҳатто худи ҳазрати Паёмбар (с) – бино бар он чи дар китобҳои ҳадисӣ ва таърихӣ нақл шуда – ба Алӣ фармуда, ки бо ин се гурӯҳ вориди набард бишавад ва аз ӯ аҳду паймон дар ин хусус гирифта. Ҳадиспажӯҳони зиёде аз ҷумла Ибни Касир дар “Ал-бидоя ван-ниҳоя” ин ҳадисро нақл кардаанд:
عن عليٍّ: عهِدَ إليَّ النَّبيُّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ أنْ أُقاتِلَ الناكِثينَ، والقاسِطينَ، والمارِقينَ
“Аз Алӣ ривоят шудааст, ки гуфт: Расули Худо (с) аз ман барои ҷанг бо нокисин ва қоситин ва мориқин паймон гирифт.” (Ал-бидоя ван-ниҳоя, 7/316)
Нокисин яъне байъатшиканон, ки аввал бо Алӣ байъат карданд ва сипас паймони худро шикастанд, ишора аст ба асҳоби Ҷамал. Қоситин яъне мунҳарифшудаҳо, ки ишора аст ба Муовия ва ёронаш дар ҷанги Сиффин. Мориқин яъне беруншудаҳо, ки мурод аз онҳо Хавориҷ ҳастанд.
Айби Хавориҷ дар чӣ буд?
Мабодо иштибоҳ шавад! Хавориҷ айбашон дар ин набуд, ки ба ислом алоқаманданд. На! Мӯъмин бояд дорои азме бошад мисли азми Хавориҷ, дар ин шакке нест, вагарна ӯ мӯъмини воқеъӣ набудааст. Балки айби онҳо, дар ҷаҳолат ва нодониашон буд; айби онҳо дар ҳамоқат ва балоҳаташон буд; айбашон дар ин буд, ки онҳо дар ташхис иштибоҳ карда буданд ва ба қавли Мавлоно, “лек сӯрохи дуо гум кардаӣ”. Шахсе дар халоҷо ва ба ҳангоми истинҷо, дуо мекард:
اللهم أرحني رائحة الجنة
Яъне “Худовандо! Маро ба бӯйи биҳишт баҳраманд соз!” Яъне бӯйи диловези биҳиштро ба машоми дилам бирасон. Ӯ, ба ҷойи ин ки дуои махсуси халоҷоро бихонад, дуои махсуси истиншоқро мехонд. Шахсе аз берун дуои бемавқеъи ӯро шунид, ба ӯ гуфт: дуои хубе хондӣ, вале сӯрохи дуоро гум кардаӣ:
Он яке дар вақти истинҷо бигуфт,
Ки маро бо бӯйи ҷаннат дор ҷуфт.
Гуфт шахсе: хуб вирд овардаӣ,
Лек сӯрохи дуо гум кардаӣ.
Тавзеҳи ҳикмат аз забони эшони Маҳмудҷон Тӯраҷонзода
Боре, эшони Маҳмудҷон Тӯраҷонзода дар як суханронӣ дар маросиме, барои он ки маънои ҳикматро бифаҳмонад ва ин ки ҳикмат яъне гузоштани ҳар чизе дар ҷойи муносибаш, ин мисолро зад, ки агар як мулло дар маросими азо, ҳамаро бихандонад ва ҳадисеро, ки маъмулан дар тӯйҳо мегӯянд бигӯяд ва баръакс дар маросими тӯй, ҳамаро бигирёнад ва ҳадисеро, ки одатан дар азо мехонанд бигӯяд, ғайри ҳакимона рафтор кардааст, ӯ аҳмақона ва аблаҳона рафтор кардааст. Фарз кардем, он ду ҳадис ҳам, ки хондааст, аҳодиси саҳеҳе бошанд, вале ҳамоқат ва балоҳати ӯ ношӣ аз ин аст, ки “сӯрохро гум кардааст”, дар ташхис иштибоҳ кардааст.
Аз ин рӯ, Хавориҷ айбашон дар аз худ гузаштагии онҳо ва алоқамандиашон ба ислом набуд ва ин ки онҳо ҳозир буданд дар роҳи ислом ба ҳар коре иқдом кунанд, айбашон ҳаргиз дар инҳо набуд, мӯъмин ва мусалмон бояд чунин бошад, вагарна мӯъмин набудааст. Балки айбашон дар ин буд, ки “сӯрохро гум карда буданд”. Ва он ҳам ношӣ аз ҷаҳолат ва нодонӣ ва ҳамоқати онҳо буд. Ҳоло бо як мисоли дигар бароятон бифаҳмонам.
Фарз кунед, подшоҳе фармуда бошад: дар фалон кӯҳи дурдаст тилло ва ҷавоҳироти зиёде ҳаст, вале барои расидан ба он ҷо, монеъаҳои зиёде сари роҳ аст, ки бояд аз онҳо убур кард; роҳзанҳои бадгуҳаре дар роҳ ҳастанд, ки бо онҳо бояд ҷангид ва шикасташон дод, ҳамчунин бояд аз фалон роҳи мушаххас рафт, на аз роҳҳои дигар ва ғайра.
Он вақт, ду нафар эъломи омодагӣ барои рафтан ба он кӯҳ бикунанд: яке огоҳ бошад ва илм ва огоҳӣ ба он роҳзанҳо ва хусусиёти онҳо дошта бошад ва роҳро бишносад, вале яке дигар ҷоҳил ва нодон, ки ба хусусиёти роҳ ва ин ки куҷост огоҳ набошад ва дар бораи он роҳзанҳо, ки чӣ хусусиёте доранд, аслан ҳеч чиз надонад.
Аввалӣ дуруст роҳро тай кунад, вале дуввумӣ бо ин гумон, ки ба тарафи он кӯҳ раҳсипор аст, аз роҳҳои дигар ва масалан “ба Туркистон” биравад ва дар ташхиси монеъаҳои сари роҳ дучори иштибоҳ шавад ва масалан дар ташхиси он роҳзанҳои бадгуҳар дучори иштибоҳ шуда ва ба ҷойи онҳо, бо одамони бегуноҳ биҷангад.
Хавориҷ, дуруст мисли ин дуввумӣ буданд ва айбашон ношӣ аз ҷаҳолат ва нодонии онҳо буд, ки аз қазо зарару зиёнашон ба маротиб бештар аз касе аст, ки аз тарсу ҳарос эъломи омодагӣ ба рафтани ба он кӯҳро накунад. Ва ба ҳамин хотир, Алӣ барои нобудии онҳо ва хушконидани решаи ин мавҷудот камар баст ва то тавонист ҷомеаи исломиро аз шарри онҳо халос кард. Фақат Алӣ метавонист бо ин мавҷудоти хатарнок биҷангад ва аз байнашон бибарад, вагарна зоҳирашон фиребанда буд ва касе ҷуръат ба ҷангидани бо онҳо наменамуд.
Хавориҷ ба таъбири Алӣ, нияти бад надоштанд, онҳо дар ташхиси роҳ иштибоҳ карда буданд. Худи Алӣ онҳоро бароямон хуб таъриф карда, мегӯяд:
لا تقتلوا الخوارج بعدي، فليس من طلب الحق فأخطأه كمن طلب الباطل فأدلاكه
“Баъд аз ман Хавориҷро макушед; зеро касе, ки ба дунболи ҳақ бошад ва ба он нарасад, мисли касе, ки аз аввал ба дунболи ботил бошад ва ба он бирасад нест.” (Наҳҷул-балоға, хутбаи 59) Яъне, муқоиса мекард миёни Хавориҷ ва асҳоби Муовия. Фармуд: баъд аз ман Хавориҷро накушед, инҳо бо асҳоби Муовия хеле фарқ доранд, инҳо дунболи ҳақ ҳастанд, вале аҳмақанд, аммо асҳоби Муовия аз аввал дунболи ботиланд ва ба он ҳам расиданд.
Иншоаллоҳ дар қисмати баъдӣ дар бораи охирин васиятҳои Алӣ сӯҳбат хоҳам кард.
Идома дорад
