Пантуркизм чист ва он кай пайдо шуд?
(#پانترکیستان Понтуркизм, Пантюркизм)
Пантуркизм эътиқодест, ки ба ваҳдати ҳамаи қавмҳо ва миллатҳои турктабор дар Осиёи Марказӣ ва Қафқоз асос ёфтааст ва ҳадафи он турк кардани ҳамаи миллатҳои ғайритуркист ва фароҳам овардани як қаламрави ягона барои туркҳо дар ҷаҳон мебошад. Назарияи пантуркизм, ки дар охири асри нуздаҳ ва аввали асри ХХ шиддат гирифт, ин ба як қатор омилҳои сиёсӣ ва иқтисодии Империяи Усмонӣ, мавҷудияти тафовути ҷаҳонӣ ва минтақавии байни қудратҳои бузург ва бархӯрди манфиатҳои онҳо дар минтақаҳои муҳими Балкан, Ховари Миёна ва Осиёи Марказӣ. Аз ин рӯ, таърихи пантуркизм аз давраи усмонӣ оғоз меёбад.Нозирони сиёсӣ чунин мешуморанд, ки пантуркистон амалисозии ҳадафҳои паназаризмро як қадаме дар роҳи амалӣ кардани ғояҳои пантуркизм мешуморанд. Ҷунбиши паназаристӣ як роҳбарият ва ҷунбиши мустақил надорад, балки онро пан- сарварӣ мекунад Туркистон ва доираҳои миллатгарои турк. Дар тӯли солҳо, Туркия кӯшиш кард, ки бо роҳи таҳияи барномаҳои телевизионӣ ва нашри китобҳо ба сӯи ғояи паназаризм қадам гузорад.
Назариячиёни пантуркизм киҳоянд?
“Зиё Гог Алп” бо лақаби падари пантуркистон, Аҳмад Агаев ва Юсуф Акчура Ағлу аз ҷумлаи назариётчиёни андешаи пантуркизм мебошанд. Аммо, решаҳои асосии пантуркизм аз ҷониби қудратҳои хориҷӣ, бо назариячиёни муҳими пантуркизми ғайритуркӣ, аз ҷумла се яҳудии аврупоӣ, ки Бернард Люис, донишманди маъруфи Ховари Миёна, онҳоро миллатгароии илҳомбахши турк дарёфт: Артур Лемлей. Дэвид ( Англисӣ), Дэвид Леон Коэн (фаронсавӣ) ва Арминус Вамбери (Маҷористон), ки бештар дар миллатгароии турк ва араб саҳм гузоштаанд. Соли 1904 Юсуф Акчуро Мунташири рисолаеро бо номи “Роҳи сиёсат” (Се усули сиёсат) нашр кард, ки тадриҷан ҳамчун як манифести пантуркизм аҳамият пайдо кард.
Кадом кишварҳо ҳадафи пантуркизм мебошанд ва мавқеъашон дар ин маврид чӣ гуна аст?
Ғайр аз Эрон, Арманистон, Гурҷистон, Русия, Чин, Булғористон ва Кипр Осиёи Миёна низ ҳадафи пантуркизм қарор гирифтаанд. Ҷумҳуриҳои Форсизабонон таблиғи идеологияи пантуркистиро омили хатарнок алайҳи амният ва манфиатҳои миллии худ медонанд.
Барои сиёсати пантуркист кадом монеаҳо вуҷуд доранд?
A) Монеаҳои ҷуғрофӣ: Набудани робитаи ҷуғрофии пантуркистон аз сабаби қатъ гардидани ин робита аз ҷониби Арманистон ва кӯҳҳои Зангзур, ки боис шудааст, ки пантуркистон кӯшиш кунанд ин робитаро бо роҳи барангехтани масъалаҳои қавмӣ дар Эрон барангезанд Эронро тавассути Озарбойҷон таъсис диҳад. Бояд қайд кард, ки нокомии пантуркистон дар ин самт онҳоро водор кардааст, ки ба ҳалли низои Қарабоғи Кӯҳӣ ва кӯчонидани заминҳои байни Озарбойҷон ва Арманистон барои барқарор намудани робитаи ҷуғрофии зикршуда диққат диҳанд. Нақшаи Геббелс (сенатори собиқи ИМА аз Бунёди Дейл Карнеги) дар ин самт аст, ки онро Иёлоти Муттаҳида сахт дастгирӣ мекунад.
B) Монеаҳои минтақавӣ: Мухолифати Русия, Чин, Гурҷистон ва Эрон ба ғояҳои пантуркизм аз ҷумлаи монеаҳои минтақавӣ мебошанд, ки дар баъзе ҳолатҳо боиси ҳамкории муштараки онҳо гаштаанд, аз қабили ҳамкориҳои муштараки Эрон, Русия ва Чин дар доираи чунин созмонҳо, ба мисли Созмони Шанхай, ки бешубҳа барои пантуркистҳо оқибатҳои манфии зиёде доранд.Нооромӣ дар муносибатҳои ҷумҳуриҳои туркзабон бо Туркия як монеаи дигари минтақавӣ мебошад, ба монанди ихтилофот ва муносибатҳои номусоиди Туркия ва Туркманистон бар сари Масъалаи Закаспий аз соли 2000
C) Монеаҳои трансмиллӣ: ба монанди мухолифати ниҳодҳои байналмилалӣ, бавижа Созмони Милали Муттаҳид, дар заминаи оинномаи он, густариши ҷаҳонишавӣ ва хоҳиши кишварҳо ба Туркия ба Иттиҳоди Аврупо, ки амалан номувофиқ бо пайгирии масъалаҳои қавмӣ.
Хусусияти пантуркизм ва нақши омилҳои беруна дар таблиғи он чӣ гуна аст?
Ба ақидаи олимон, ғояи пантуркизм ва паназаризм дар Ҷумҳурии Озарбойҷон ва Туркия пеш аз он ки ғояи эндогенӣ бошад, ғояи экзогенӣ буд ва яке аз найрангҳои мағруронаи Ғарб барои муқобила бо идеология мебошад ислом ва вайрон кардани ягонагии уммати мусалмон.Миллатгароии қавмӣ ғояи нави Ғарб аст, ки ба ҷаҳони ислом зарба мезанад, то орзуеро амалӣ кунад, ки он дар тӯли таърих бо салибҳои салибӣ онро амалӣ карда натавонист.
Кавказ инчунин ҳамчун як минтақаи стратегӣ маъруф аст, ки дорои захираҳои бузурги энергетикӣ дар байни Туркия, Русия ва Эрон мебошад. Ғарб умедвор аст, ки ҳузури иқтисодӣ, сиёсӣ ва низомии худро дар асри 21 бо истифода аз заъфҳои кишварҳои берун аз Қафқоз мустаҳкам мекунад, дар ин замина, дастгирии пантуркизм яке аз ҳадафҳои аввалини хадамоти ҷосусии ИМА ва Туркия дар Кавказ. Захираҳои нафту гази минтақа ва роҳҳои интиқол ба Ғарб, инчунин заиф шудани нерӯҳои пешрафта бинобар шароити этникӣ-динӣ ва дигар хусусиятҳои минтақа, ҳамкории афроди маҳаллиро тақозо мекунад нерӯҳо.
Бояд илова кард, ки кишварҳои аврупоӣ дар сатҳи поинтар аз Иёлоти Муттаҳида ва режими саҳюнистӣ кӯшиш мекунанд, ки масъалаи этникиро барои ба даст овардани имтиёзҳо аз Эрон истифода баранд, сиёсате, ки онҳо солҳост дар масъалаи курдҳо истифода мекунанд. Қабули баъзе муассисаҳои аврупоӣ, аз қабили Шӯрои Аврупо, барои поймол кардани ҳуқуқи озариҳо дар Эрон ин далелро нишон медиҳад. Ғайр аз ин, шумораи бештари гурӯҳҳои Пан-Озарбойҷон дар кишварҳои Аврупо мустақаранд. Шветсия намунаи ин марказҳоест, ки дар он Конгресси Ҷаҳонии Озарӣ кор мекунад.
Хулоса, муҳимтарин ҳадафҳои идеяи пантуркизм панозаризм кадомҳоянд?
* Масъалаи панозаризм ё ба истилоҳ иттиҳоди ду озарбойҷонӣ пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ ба таври ҷиддӣ ба миён омад, аммо далел ин аст, ки ин идеяи экспансионистиро русҳо ва коммунистҳо бо ҳадафҳои зерин ба миён гузоштанд, алахусус ҳангоми таъсиси Ҳизби Демократии Озарбойҷон дар соли 1907 милодӣ:
A) Иваз намудани эҳсосоти зиддиэронӣ бо эҳсосоти зидди Русия дар байни мардуми Озарбойҷони аз Эрон ва мусалмонони Қафқоз ҷудошуда аз ҷониби коммунистони таблиғкунандаи ин, ки дар байни подшоҳон ва русҳо тибқи шартномаҳои Гулистон ва Туркманчой тақсим шуда буд ва барои манфиати халқи Озарбойҷони Ҷанубӣ. (Эрон) Яке аз бартариҳои ҳаёти коммунистӣ дар он аст, ки Озарбойҷони Эрон бояд ба Озарбойҷони Шимолӣ (Шӯравӣ) ҳамроҳ шавад. Албатта, омӯзиши бодиққати таърих таҳрифи комили ин масъаларо аз ҷониби коммунистон нишон медиҳад, зеро имзокунандагони аҳдномаҳо подшоҳии туркҳои Қаҷор буданд, на форсизабонон, ки мисли дигар қавмҳои эронӣ ҳастанд.
B) Тағироти фарҳангӣ дар Қафқоз ва Озарбойҷон аз Эрон ба манфиати фарҳанги Русия ва бар зидди фарҳанги Эрон, аз қабили тағир додани алифбо ва мубориза бо забонҳои форсӣ ва арабӣ ҷудо шуданд.
D) Эҷоди ихтилофи фарҳангӣ байни Эрон ва Қафқоз, бахусус байни Эрону Озарбойҷониҳои аз Эрон ҷудошуда, ки бо вуҷуди ҷудоии ҷуғрофиёӣ, аз ҷиҳати фарҳанг, дин, забон ва заминаи адабию таърихӣ ва шоирони бузург миллати эронӣ мебошанд ба монанди Низоми Ганҷавӣ, Хағонӣ ва Ширвонӣ.
