Пурсишу посухҳои қуръонӣ
Яке аз дӯстони арҷманд чанд пурсиш матраҳ фармудаанд, ки дӯст дорам имрӯз ба ин пурсишҳо посух бинависам, дар чанд қисмат. Аввал асли пурсишҳои эшонро мекорам ва сипас ба тартиб ба ҷавоби онҳо хоҳам пардохт, иншоаллоҳ!
Пурсишҳои эшон ба ин шарҳ аст:
Дуруд бар шумо! Оё метавонед сари фурсат ба ин суолоти матраҳшуда посухе биривисед?
1) Оё имкон дорад, ки масалан як калима аз Қуръон таҳриф шуда бошад?
2) Оё имкон дорад, ки дар Қуръон навъе аз иштибоҳ ҷой дошта бошад?
3) Оё имкон дорад, ки Худо дар баёни матлаби худ бо вуҷуди огоҳӣ ва дониш, нохудогоҳ ба иштибоҳ роҳ бидиҳад? Масалан, оё метавон пиндошт, ки Худо ба ҷойи ин ки бигӯяд “Мавҷи радиёӣ гунае аз амвоҷи электромагнитӣ аст” нохудогоҳ бифармояд, ки “Мавҷи радиёӣ гунае аз амвоҷи савтӣ аст”?
4) Оё имкон дорад, ки дар гуфтори Худо адами диққат ҷо дошта бошад? Масалан, ба ҷойи ин ки бигӯяд “Борону барфу яхчолу обҳои зеризаминӣ сарчашмаҳои дарёҳостанд”, бигӯяд “Сарчашмаи тамоми дарёҳо пиряхҳоянд”?
5) Оё имкон дорад, ки Худо дурӯғ бигӯяд?
6) Оё имкон дорад, ки Худо аз чизе ноогоҳ бошад?
7) Сирфан ба фарзи мисол, агар аз тариқи улуми таҷрибӣ ба таври сад дар садӣ ва бидуни ҳеч шубҳаву гумоне собит шавад, ки Қуръон дар нуктае аз нукот иштибоҳ мекунад, он гоҳ ҳукми дигар аҳкоми он чӣ хоҳад буд?
Пешопеш сипос!
М.М.
* * *
Посухҳо:
Оё имкон дорад, ки масалан як калима аз Қуръон таҳриф шуда бошад?
Посух: Аввалан, ислом, ки охирин дини осмонӣ ва Қуръони Карим охирин паёми илоҳӣ аст, Худованд худаш ҳифзи ин китобро аз тағйиру таҳриф ба ӯҳда гирифта он ҷо, ки фармуда:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
“Мо Қуръонро нозил кардем ва мо ба таври қатъ онро посдорӣ мекунем.” (Сураи Ҳиҷр, ояти 9)
Ва сониян, гузашта аз ин оят, таърих худ беҳтарин шоҳид ва гувоҳ бар ин ҳақиқат аст, ки ҳеч тағйиру таҳрифе дар Қуръон сурат нагирифта ва ҳатто як ҳарфе аз он ҷобаҷо нашуда. Шоиста аст инҷо як воқеияти таърихиро, ки дар манобеи ривоӣ ва таърихӣ омада бароятон нақл кунам. Дар ояти 34 сураи Тавба мефармояд:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۗ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ
“Эй касоне, ки имон овардаед! Бисёре аз уламо (-и аҳли китоб) ва роҳибон амволи мардумро ба ботил мехӯранд ва (ононро) аз роҳи Худо бозмедоранд. Ва онҳое, ки тилло ва нуқраро ганҷина (ва захира ва пинҳон) месозанд ва дар роҳи Худо инфоқ намекунанд, ба муҷозоти дарднок башорат деҳ.”
Дар ин оят, و (вов) дар “وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ”-ро агар бардорем, маънои оят ба куллӣ дигар мешавад. Тавзеҳ он ки: агар “вов” бошад, ҷумлаи “ва онҳое, ки ганҷина (ва захира ва пинҳон) месозанд…”, як ҷумлаи алоҳида аст ва шомили ҳар касе – чӣ уламои аҳли китоб ва чӣ мусалмонон — ки тилло ва нуқраро ҷамъ ва захира мекунанд мешавад, вале агар “вов” бардошта шавад, дар ин сурат ҷумлаи “онҳое, ки ганҷина (ва захира ва пинҳон) месозанд…” бадал аст аз моқабли худ, яъне ҳикоят аз ҳоли уламои аҳли китоб дорад ва рабте ба ғайри онҳо – масалан, мусалмононе, ки ин корро мекунанд – надорад.
Хуб, дар манобеи ривоӣ ва таърихӣ омадааст, ки дар даврони хилофати ҳазрати Усмон ибни Аффон (р) бархе мусалмонон сарвате зиёд доштанд ва тилло ва нуқраҳое ҷамъ ва захира карда буданд ва онҳо намехостанд машмули ин оят бошанд, бинобар ин хостанд “вов” аз ин оят ҳазф бишавад, то онҳоро шомил нашавад ва оят ишора ба уламои аҳли китоб бошад. Аммо бархе саҳоба ҷилави ин корро гирифтанд ва гуфтанд, ё “вов”-ро сари ҷояш мегузоред ва ё шамшер аз ғилоф мекашам ва сари ҳар касеро, ки кучактарин таҳриф дар Қуръон мекунад мебурам. Ҷалолуддини Суютӣ зайли тафсири ояти 34 сураи Тавба мегӯяд:
وَأخرج ابْن الضريس عَن علْبَاء بن أَحْمَر أَن عُثْمَان بن عَفَّان رَضِي الله عَنهُ قَالَ: لما أَرَادَ أَن يكْتب الْمَصَاحِف أَرَادوا أَن يلغوا الْوَاو الَّتِي فِي بَرَاءَة {وَالَّذين يكنزون الذَّهَب وَالْفِضَّة} قَالَ لَهُم أبي رَضِي الله عَنهُ: لتلحقنها أَو لأضعن سَيفي على عَاتِقي فالحقوها
“Ибни Зурайс аз Албоъ ибни Аҳмар ривоят карда, ки Усмон ибни Аффон (р) вақте хост Қуръонҳо навишта шаванд, бархеҳо хостанд “вов”-ро, ки дар ояти: “Ва онҳое, ки ганҷина (ва захира ва пинҳон) месозанд…” омада биандозанд ва ҳазф кунанд. Убай ибни Каъб (р) гуфт: “вов”-ро дар ҷойи худ мегузоред ё шамшер ба дӯш мегирам! Сипас онҳо “вов”-ро дубора ба оят мулҳақ карданд. (Ҷалолуддини Суютӣ, тафсири Аддур-ул-мансур, 4/178-179, Ашшомила)
* * *
Оё имкон дорад, ки дар Қуръон иштибоҳ воқеъ шуда бошад?
Пурсиш: оё имкон дорад, ки дар Қуръон навъе аз иштибоҳ ҷой дошта бошад? Оё имкон дорад, ки Худо дар баёни матлаби худ бо вуҷуди огоҳӣ ва дониш, нохудогоҳ ба иштибоҳ роҳ бидиҳад? Масалан, оё метавон пиндошт, ки Худо ба ҷойи ин ки бигӯяд “Мавҷи радиёӣ гунае аз амвоҷи электромагнитӣ аст” нохудогоҳ бифармояд, ки “Мавҷи радиёӣ гунае аз амвоҷи савтӣ аст”? Оё имкон дорад, ки дар гуфтори Худо адами диққат ҷо дошта бошад? Масалан, ба ҷойи ин ки бигӯяд “Борону барфу яхчолу обҳои зеризаминӣ сарчашмаҳои дарёҳостанд”, бигӯяд “Сарчашмаи тамоми дарёҳо пиряхҳоянд”?
Посух: Дар ин қисмат аз ёддошт саъй мекунам посухи ин се пурсишро, ки ба ҳам наздик ҳастанд бидиҳам, ба ин шарҳ:
1) Маҳол аст Худо дар расондани паёми худ ба иштибоҳ роҳ бидиҳад. Аслан иштибоҳ бар Худо имконпазир нест, шуданӣ нест. Зеро решаи иштибоҳ ва хато ва ғалат ин ҷаҳл ва нодонӣ аст. Вақте мегӯянд, фалонӣ иштибоҳ кард яъне кореро анҷом дод, ки эҳтимол медод дуруст аст, вале натиҷа бар хилофи он чи эҳтимол медод шуд, яъне нодуруст аз об даромад. Ва ин дар ҳоле аст, ки Худо олим ва огоҳи мутлақ аст, ҷаҳлу нодониро дар зоти ӯ роҳ нест.
2) Ва ҷойе ҳам, ки эҳтимол медиҳем Худо ба иштибоҳ роҳ додааст, он иштибоҳ нест, гумон мекунем, ки иштибоҳ аст, агар нек диққат кунем, мебинем иштибоҳе вуҷуд надорад. Ба унвони мисол (ки аз ин намунаҳо дар Қуръон фаровон аст), дар сураи Ғошия баъд аз он ки мегӯяд:
أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ
“Оё онҳо ба шутур наменигаранд чӣ гуна офарида шуда?”
— мефармояд:
وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ
“Ва ба замин, ки чӣ гуна мусаттаҳ гашта?” (Сураи Ғошия, ояти 20)
Дар ин оят (ва шабеҳи он, ки зиёд аст) чун аз мусаттаҳ (ҳамвор) будани замин сухан рафтааст ва мо медонем замин куравишакл аст, гумон мекунем Худо ба иштибоҳ роҳ дода ва бояд мегуфт, “ва ба замин, ки чӣ гуна куравишакл аст?”, на ин ки бигӯяд, “мусаттаҳ”.
Дар ҳоле, ки аввалан, Худо дар инҷо (ва дар тамоми маворид дар Қуръон) ҳадафаш ишора ба як нишона (оят) аст, то аз он тариқ ба Худо, ки соҳиби он нишона ва оят аст пай бибарем ва ба ӯ мунтақил шавем, на худи замин ва чигунагии он, ки масалан оё мусаттаҳ аст ё куравишакл ва ё ба гунае дигар.
Ва сониян, агар шумо ба касе бигӯед, бибин замин чӣ гуна ҳамвор аст ва ба гунае сохта шудааст, ки роҳат дар он роҳ меравӣ?, оё шумо ҳарфи иштибоҳ ва хатое ба ӯ гуфтаед? Ҳаргиз ва абадан! Замин воқеан барои касе, ки дар болои он қарор дорад ва ӯ роҳат дар он роҳ меравад, ҳамвор аст, на байзавишакл масалан.
Бале, агар шумо дар мақоми баёни кайфият ва чигунагии кураи замин бошед ва ҳадафи шумо баёни моҳияти кураи замин аз назари илми кайҳоншиносӣ аст, бояд бигӯед, замин куравишакл аст. Вале дар инҷо (ва дар ҳамаи мавориди қуръонӣ) ҳадаф ишора ба як оят (нишонӣ) барои интиқоли шунаванда аз он ба соҳиби оят аст, ки Худо бошад. Диққат кунед!
* * *
Оё имкон дорад, ки Худо дурӯғ бигӯяд?
Посух: Бар асоси далелҳои ақлӣ, имкони дурӯғ гуфтан ҳатто дурӯғ ба ҷиҳати маслиҳат ва ҳикмат, дар мавриди Худованд маъно надорад; зеро дурӯғгӯӣ дорои маншаъ ва решаҳое аст, ки ҳеч кадом дар мавриди Худованд тасаввур надорад. Решаҳо ва авомили дурӯғгӯӣ иборатанд аз:
1) Эҳсоси камбуди шахсият ва уқдаи худкамбинӣ;
2) Ҳасад;
3) Бухл;
4) Такаббур ва худбартарбинӣ;
5) Адоват нисбат ба афрод;
6) Тарс;
7) Ҳубби ҷоҳу мақом;
8 — Ғалабаи ҳавои нафс;
9) Ғафлат аз зиёнҳои дурӯғ.
Равшан аст, ки ҳеч кадом аз ин решаҳо дар мавриди Худованд тасаввур надорад. Аммо дурӯғ ба ҷиҳати маслиҳат ва ҳикмат низ фақат дар мавриди инсон ва мавҷудоти маҳдуд, ноқис ва заъиф тасаввур дорад; чун маънои дурӯғ ба ҷиҳати ҳикмат ин аст, ки ҳикмат ва маслиҳате вуҷуд дорад, ки бидуни дурӯғ гуфтан дастёбӣ ба он мумкин нест; дар ҳоле, ки дар мавриди Худованд чунин фарзе вуҷуд надорад; қудрати Худованд номаҳдуд аст; Худованд ҳар вақт ирода кунад, метавонад ҳар маслиҳатеро бидуни ниёз ба дурӯғ гуфтан ба даст оварад.
Сайидюнуси Истаравшанӣ
Тоҷнек
