Эдворд Броун дар ситоиши забони форсӣ, Шероз ва Наврӯз
Эдворд Броун ховаршинос ва эроншиноси машҳури бритониёӣ (зодаи соли 1862 ва даргузашта дар соли 1926) дар китоби сафарномааш бо номи “Як сол дар миёни эрониён” дар бораи мардуми эронӣ ва фарҳангу расму русум ва зиндагии онон ҳикоятҳои ҷолибе дорад. Дар байни он ҳикоятҳо, ба вижа, ӯ дар ситоиши забони форсӣ, Шероз ва ҷашни бостонии мардуми ориёӣ Наврӯз бо як муҳаббати беандоза ҳарфҳое баён кардааст, ки аз мутолиаи он ҳар як ориёӣ ба ваҷд меояд ва дар қалби ӯ эҳсоси ифтихори бузурге боз қавитар мегардад, ки ӯ намояндаи ин мардум аст. Чунин муҳаббат ва дӯстдории ин эроншиноси бузург беҳуда нест. Зеро ӯ дар ҷавонӣ чун нахуст ба омузиши забони туркӣ оғоз карду баъд дарёфт, ки барои иҷрои ин кор ӯ бояд забонҳои арабӣ ва форсиро низ биёмӯзад. Ӯ дар ин бора чунин менависад: “Чун донистам, ки барои тасаллут бар забони туркӣ бояд алсанаи арабӣ ва форсиро ҳам омӯхт, лизо мусаммам(тасмим гирифтам—шарҳи баргардонанда ва аз ин баъд ҳама шарҳҳои баргардонанда зери қавсайн меоянд, ) шудам, ки дар забонҳои форсӣ ва арабӣ ҳам мутолиа бикунам”.
Ӯ ҳар андоза ба забони форсӣ тасаллути бештар пайдо мекард ва бо адабиёти форсӣ, ба вижа осори удабо ва шуарои бузурги онон жарфтар ошно мешуд, ҳамон андоза дӯстдориву шефтагиаш ба Эрон афзун мегардид. Ховаршиноси бузург дар ин маврид чунин менигорад: “ Хондани китоби шуарои мазбур( Эрон), асаре бузург дар ман мекард, зеро чун дар забони форсӣ варзида шуда будам, маъонии онҳоро беҳтар мефаҳмидам ва низ истинботи( бардошт) маъонии кутуби мазбур барои ман василаи хубе буд, ки аз номулоимоти муҳит мутаассир нашавам ва манозири фақру бадбахтии ҷомиа маро мутаассир накунад.
Бад –ин маънӣ, ки афкори шуаро ва мутафаккирини ирфонии Эрон, маро нисбат ба дунё ва оянда умедвор мекард ва бадбиниро аз байн мебурд ва меандешидам, ки билохира ҳадаф ва қасди табиати башарӣ саодат ва растагорӣ аст.
Мутолиаи кутуби мазбур рӯҳи башариро дар назари ман бузург ҷилва медод ва онро дархури тараққиёти азим медидам.
Бо мутолиаи кутуби бузургони Эрон, алоқаи ман нисбат ба дидани он мамлакат зиёдтар мешуд ва билохира ба ҷое расид, ки дар худ фарз кардам, ки ҳар тур шуда сафаре ба Эрон бикунам ва мамлакатеро, ки дорои ин ҳама мутафаккирин ва урафои бузург ва удабои олимақом аст, бубинам”.
Ҳамин алоқамандии зиёди ӯ ба ториху адабиёти Эрон боис гардид, ки ҷавони тоза аз донишгоҳи тибби Кембриҷи Инглистон фориғшуда пешаи ҷарроҳиро, ки дар кишвараш оғоз карда буд, як сӯ гузораду соли 1888 раҳсипори Эрон шавад ва як соли умри хешро барои ошноӣ бо мардуми Эрон ва одобу ахлоқи эрониён ва боз ҳам жарфтар фарогирии забони форсӣ сарф бикунад.
Ва беҳуда нест, ки чун ин донишманд пас аз убур аз хоки Туркия ба хоки Эрон мерасад, бахши сафарномаашро бо номи “Аз сарҳади Эрон то Табрез” мувофиқан бо абёти Шайх Саъдиву Хоҷа Ҳофиз оғоз мекунад:
Чӣ хуш бошад, ки баъд аз интизоре,
Ба уммеде расад, уммедворе.
Ва:
Кунҷи узлат, ки тилисмоти аҷоиб дорад,
Фатҳи он дар назари ҳикмати дарвешон аст.
Ба гунае, ки мутарҷими китоби “Як сол дар миёни эрониён” Забеҳуллоҳ Мансурӣ менигорад, “ин ашъор айнан ба забони форсӣ дар китоб навишта шуда, мунтаҳо ба алифбои инглисӣ дарҷ шудааст”.
Эдворд Броун дар бораи меҳмоннавозӣ ва суфра оростани мардуми эронӣ чунин менигорад: “ То инсон ин суфраҳои шомро набинад, наметавонад мутаваҷҷеҳ шавад, ки чӣ қадар бошукӯҳ ва иштиҳоовар аст ва бошукӯҳтарин мизи шоми мо дар Урупо наметавонад бо суфраи эрониҳо на аз ҳайси зебоӣ ва на аз лиҳози танаввӯи ағзия баробарӣ намояд”.
Ва нуктаи ҷолиб ин аст, ки ҳарчанд Эдворд Броун нахуст забони туркиро омӯхта дар забони арабӣ ҳам тасаллут пайдо карда буд, чаро ӯ танҳо ба сафари Эрон увлавият қоил шуд ва посух ба ин пурсишро худи донишманд дар ҷумлаҳои боло додааст ва ин ҳамон шефтаву ошиқи адабиёт ва забони форсӣ гардидани ӯст.
Профессур Броун ҳарчанд бо мардуми маҳалҳои гуногуни Эрон суҳбату ошноӣ карда, сифатҳои нек ва ҳам баъзе камбудиҳои ононро ҳам ба риштаи таҳрир кашидааст, вале бештар дар китоби хеш аз мардуми шаҳрҳои Теҳрон, Исфаҳон ва ба вижа, мардуми Шероз маълумоти ҷолиб овардааст. Ӯро махсусан боғдории мардуми Эрон ва боғҳои сабзу хуррам ва сердолу дарахт ва гулу гулзорҳои он шигифтзада кардааст. Ӯ пас аз тамошои чунин боғҳо дар ин шаҳрҳо ва ба вижа дар Шероз ангушти ҳайрат мегазад. Ӯ ҳар як боғи Шерозро ном ба ном ва бо зебоиву дилангезӣ ва дилрабоиаш зикр кардааст. Донишманди инглис ба ин пешаи мардуми ориёӣ чунин баҳои баланд додааст:
“Ман ҳеч миллатеро надидам, ки ба андозаи эрониҳо боғро дӯст бидоранд ва ба эҷоду нигаҳдорӣ ва нишон додани он ба дигарон алоқаманд бошанд, зеро дар Эрон бархилофи Урупо арозии сабзу мушаҷҷар(пурдолу дарахт) ва об камёб аст ва дар заминҳои монанди арозии Теҳрон ва ё Кирмон эҷоди як боғ хеле заҳмат дорад ва муддате тӯл мекашад то як боғ ба вуҷуд биёяд”.
Броун пас аз тамошои Теҳрон ва ба вижа Исфаҳон, ки эрониён онро ними ҷаҳон мехонанд, хеле лаззат мебарад. Ӯ аз дидани ёдгориҳои торихӣ ва кӯшку иморатҳои яке аз дигаре зебову пурнақшу нигори Исфаҳон як ҷаҳон таассурот ҳосил карда, дар ситоиши ин шаҳр пораҳои шеъриро аз осори бузургони адаби форсӣ меоварад:
Исфаҳон маънии лафзи ҷаҳон аст,
Ҷаҳон лафз асту маънӣ Исфаҳон аст.
Ҷаҳонро агар Исфаҳоне набуд,
Ҷаҳонофаринро ҷаҳоне набуд.
Вале бо ин ҳама ӯ мехост ҳарчи зудтар ба шаҳри Шероз, ки дидани онро пас аз хондан ва фаро гирифтани ғазалҳои дилангези лисонулғайб Ҳофизи Шерозӣ як хостаи муҳим ва муқаддаси хеш медонист, бирасад ва ин дидор ва васли ӯ бо Шероз гӯё монанди он хоҳад буд, ки ошиқ ба васли маъшуқааш расида бошад. Ӯ чунин мегӯяд:
“Гарчи шаҳри Теҳрон ва дӯстони теҳронии ман, маро ташвиқ менамуданд, ки дар пойтахти Эрон бимонам, аммо орзуи дидани Шероз, махсусан баъд аз суҳбатҳое, ки роҷеъ ба он шунида будам, маро осуда намегузошт ва аз он гузашта Эрони аслӣ бадван( дар оғоз—шарҳи баргардонанда) иёлати Форс буда ва касе, ки ба Эрон мусофират мекунад ва Форсу Шерозро надида муроҷиат менамояд( бармегардад), беҳтар он аст, ки аслан сафар накунад”.
Ӯ мегӯяд, ки ҳарчанд ҳамроҳ ва раҳнамояш дар ин сафар Ҳоҷӣ Сафар дар роҳ ба ӯ дар бораи мавзуъҳои гуногун суҳбат мекард, вале он суҳбатҳо чандон ӯро ба худ ҷалб намекард, вале чун раҳнамо сухан аз Шероз ва ҷашни Наврӯз оғоз кард, ӯ тамоман ҳушу ёдаш ба гуфтаҳои ҳамсафараш банд шуд. Ин ҷо ҷой дорад, ки як нуктаро таъкид бикунем. Ағлаби навиштаҳои Бравн дар бораи Шероз пайванд бо ҷашни Наврӯз дорад, зеро сафари донишманд ба ин шаҳр дар замоне иттифоқ афтод, ки мардум Наврӯзро ҷашн мегирифтанд ва мо ҳам ин ду маънӣ, яъне Шероз ва Наврӯзро дар якҷоягӣ меоварем ва ин аст, он қиссаи Ҳоҷӣ Сафар:
“… Вақте Ҳоҷӣ Сафар шурӯъ кард, ки роҷеъ ба Шероз суҳбат кунад, ман ба суҳбати ӯ алоқаманд шудам ва гуфт: – Соҳиб, ёздаҳ рӯзи дигар ва агар дар Тахти Ҷамшед таваққуф накунед, даҳ рӯзи дигар, Шумо вориди Шероз хоҳед шуд ва вуруди Шумо мусодиф бо Иди Наврӯзи Шероз мешавад ва хоҳед дид, ки тамоми мардум, аам (ҳама) аз зану мард ва атфол дар боғҳо ва сабзазорҳо хоҳанд буд ва иддае аз онҳо барои гардиш ба тангии Оллоҳу Акбар хоҳанд омад ва вақте ба он ҷо расидем, хоҳед дид, ки чӣ гуна манзараи Шероз намоён аст. Мардуми Шероз дар айёми Наврӯз аз субҳ то шом дар боғҳо ва рӯи сабзаҳо ҳастанд ва чой менӯшанду қалён мекашанд ва овоз мехонанд. Дар дунё шаҳре монанди Шероз вуҷуд надорад ва ҳама ҷои он сабзу хуррам аст ва ба ҳамин ҷиҳат онро “Шаҳри сабзи Сулаймон” ном гузоштаанд.
Мардуми Шероз ҳам мисли ҳавои он хуб ҳастанд ва дорои саховат мебошанд…”
Чун Бравн ҳар андоза ба Шероз наздиктар мерасад, ӯро ҳаяҷони бештаре фаро мегирад. Ӯ дар бораи нахустин дидораш аз рӯди Рукнобод, ки пайванди ногусастание бо Шероз дорад, чунин менигорад:
“… Як соату ним баъд аз зӯҳр, ки аз як тангаи дигар боло рафтем, Ҳоҷӣ Сафар ногаҳон бонг баровард:
Рукнобод… Рукнобод!
Ва ман бо масаррати зиёд мутаваҷҷеҳ шудам, ки ба сарчашмаи обе расидем, ки Ҳофиз, шоири маъруфи Эрон номи онро ҷовидон карда ва тамоми шерозиҳо ва эрониҳо ва тамоми онҳое, ки Ҳофизро мешиносанд, онро дӯст медоранд.
Вамбери, яке аз ховаршиносони урупоӣ дар китоби худ менависад: Ман вақте ки оби Рукнободро дидам, маъс шудам, барои ин ки интизори дидани чизҳои дигарро доштам ва ҷуз як наҳри об чизе ба назарам нарасида. Вале ман баръакс, аз тамошои оби Рукнобод лаззат бурдам, зеро интизори дидани чизеро ҷуз як наҳри об надоштам. Мушоҳидаи оби зулоле, ки аз сарчашмаи сангистонии Рукнобод берун меомад, бо сару садои резиши об сомиаи маро маҳзуз(хеле лаззат бурдан) мекард. Ман наёмада будам, ки оби Рукнободро барои худи ӯ дӯст дорам, зеро медонистам, ҷуз мушти об чизи дигаре нест, вале Рукнободро аз ин ҷиҳат дӯст медоштам, ки номи он бо чизҳои дигар, ки ман дӯст медоштам, қарин ва шояд мушобеҳ буд, зеро ҳар касе, ки Ҳофизро дӯст бидорад, табъан Шерозу Рукнободро дӯст медорад. Ва ҳатто ба ақидаи ман, агар касе Ҳофизро ҳам дӯст надошта бошад, наметавонад аз дӯст доштани Рукнобод худдорӣ кунад, зеро ин наҳри об бар асари фикр ва қариҳаи як шоир ҷузви осори ҷовидони табиат шудааст”.
Эроншиноси маъруф чун ба дидори Шероз мерасад, аз ин ба ҳаяҷон ва ваҷд омада, дар ситоиши шаҳри ормониаш ин байтҳои шуарои форсиро меоварад:
Шерозу оби Рукниву ин боди хушнасим
Айбаш макун, ки холи рухи ҳафт кишвар аст.
Чун мегузарӣ ба хоки Шероз,
Гӯ ман ба фалон замин асирам.
Ва аз забони Лисонулғайб чунин ниёиш мекунад:
Хушо Шерозу вазъи бемисолаш,
Худовандо нигаҳ дор аз заволаш.
Эдворд Броун рӯзи вурудаш ба Шерозро барояш рӯзи таърихӣ ва бузург мехонад:
“… Он рӯз( рӯзи вуруд ба Шероз—шарҳи баргардонанда) дар зиндагии ман як рӯзи бузург ва таърихӣ аст, зеро қабл аз ин ки офтоб ғуруб намояд, ба шаҳри Шероз, ки ҳафт сол орзуи дидори онро доштам, хоҳам расид”.
Ба таъкиди Эдворд Броун, дар Шероз ағлаби чизҳо пайванд бо Наврӯз доранд ва ӯ дар бораи мурғе, ки онро шерозиён мурғи наврӯзӣ мехонанд, чунин ҳикоят мекунад:
“… Маълум шуд, ки ин мурғ ( мурғи гӯшттталх ё мурғи дарёӣ—шарҳи баргардонанда) фақат дар ҳамин фасл, ки бузургтарин иди эрониҳо ва Наврӯз аст, дар Шероз намоён мешавад ва шерозиҳо онро “ мурғи наврӯзӣ” ном ниҳодаанд ва вуруди ӯро, ки мубашшири(паёмовар, муждарасон) Наврӯз аст, маймун ва муборак медонанд.
Нависанда на танҳо шефтаи табиату боғу роғ ва обу ҳавои Шероз мешавад, балки низ бо як муҳаббати хосе аз шерозиён ва одоби муоширату меҳмондории онҳо сухан мегӯяд:
“… Аз дарвозаи мавсум ба Боғи Шоҳ вориди шаҳр шудем ва баъд аз убур аз чанд кӯчаи печ дар печ ба манзили мизбони худамон Навоб расидем. Навоб бо назокат ва муҳаббате, ки хоси бузургони Эрон аст, ба истиқболи ман омад ва дасти маро гирифт ва ба утоқи бузурге, ки ба тарафи ҳаёт( саҳни ҳавлӣ) боз мешуд, ҳидоят кард. Дар он утоқ ба муносибати Иди Наврӯз миқдори зиёде ширинӣ гузошта буданд ва самовор доиман дар як тараф меҷӯшид, ки дар муддати сездаҳ рӯз, ки ташрифоти ид идома дорад, аз меҳмононе, ки ба он ҷо меомаданд, пазироӣ кунанд”. Ва ӯ ин байтро дар ситоиши Шероз ва шерозиён меоварад:
Дил мебаранд қазвиниён, шаккарлабанд табрезиён,
Хубанд исфаҳониён, ман бандаам Шерозро.
Эдворд Броун пас аз бозгашт аз сафари яксола ба кишвараш ёди хуши Эрон мекунад ва ҳарфҳои пур аз муҳаббату дӯстдорӣ аз Шероз ва шерозиён ба забон меоварад:
“Ман муддати се ҳафта дар Шероз будам ва акнун ки ба ёди он се ҳафта меафтам, мебинам, ки масрур ҳастам, зеро аз ҳар ҳайс ба ман хуш гузашт ва аз он авқот истифодаи кофӣ кардам. Тамоми касоне, ки роҷеъ ба Эрон мутолиа кардаанд, дар ин гуфта муттафиқулақида ҳастанд, ки Шероз на фақат макони зебоӣ аст, балки саканаи он, байни эрониҳо аз ҳама хушзавқтар ва иҷтимоитар ва бонишоттар мебошанд ва забони онҳо то имрӯз оҳанги қашанг ва мушаххасоти худро ҳифз кардааст” .
Ӯ ҳикояташ пиромуни Шерозро бо ин байт тақвият мебахшад:
Шероз пурғавғо шавад, шаккарлабе пайдо шавад,
Тарсам, ки аз ошӯби лабаш, барҳам занад Бағдодро.
Эдворд Броун ва мо, тоҷикон
Дар фарҷоми ин матлаб, таваҷҷуҳи хонандаро ба як нукта ва даъвоҳои бепояи абедонишони худӣ ва “дӯстон”- и беруна ҷалб мекунам. Бегумон, пас аз хондани ин матлаб бархе намояндагони ақвоми дигар, ки забони моро медонанд ва ё тоифае аз тоҷиконамон, ки аз торихи гузаштаамон огоҳии дурусте надоранд, шояд чунин даъво кунанд: Броун –ку дар бораи Эрон ҳикоят кардааст, он ба тоҷикон чӣ пайванде дорад? Чунин пурсиш аз ҷониби ин ашхос амрест, ки онро метавон интизор шуд, зеро гурӯҳи чунин “дӯстон”-и миллат ва фарҳангамон барои мои тоҷикро аз мои эронӣ (!) ҷудо кардан ва байнамон эҷод кардани садди чиноӣ забон ва фарҳанги форсиро моли танҳо Эрон мехонанд ва афзун бар ин удабо ва шуарову мутафаккирини бузурги моро ба номи хеш сабт кардан мехоҳанд. Вале он тоҷикон ва дӯстони ростинамон, ки аз ториху фарҳангу забонамон огоҳанд, мегӯянд ва онҳо барҳақ ҳастанд, ки бо ин асари ҷовидонии хеш профессур Эдворд Броун чӣ хидмати мондагоре ба ҳама ориёиён ва ба вижа ба мо, тоҷикон кардааст. Нахуст ӯ ҳангоми сафари хеш, ки тавассути Туркия сурат гирифта буд, бо ду гурӯҳи мардум—турк ва эронӣ аз наздик ошно мешавад. Бравн дар мавриди гурӯҳи нахуст танҳо номи қавмашон—туркро истифода мекунад. Вале эрониҳоро гоҳе бо вожаи “эронӣ” ва гоҳи дигар бо вожаи “ориёӣ”(!) ва ё бо номҳои маҳалли сукунаташон “хуросонӣ”, “ теҳронӣ”, “шерозӣ”, “исфаҳонӣ”, “қазвинӣ”, “машҳадӣ” ёд мекунад, ки ин гуфтаҳои ховаршинос ва эроншиноси бузурги урупоӣ худ ба баҳси кӣ будани ориёиҳо ва ба кадом ақвом пайванд доштани расму русум ва оинҳои зардуштиву ҷашнҳое монанди Наврӯз ва шахсиятҳои номвар: Зартушт, Куруши Кабир, Рӯдакӣ, Форобӣ, Берунӣ, Муҳаммади Хоразмӣ, Ибни Сино, Ҳофизу Саъдӣ, Мавлоно, Носири Хисрав, Ҷомӣ… ва сулолаҳое монанди Хахоманишиниён, Ашкониён, Сосониён, Саффориён, Тоҳириён, Сомониён нуқтаи таммат мегузорад.
Сониян, чун ҳатто хонандаи одии тоҷик дар ин асари мондагор бо хулқу хӯй ва расму русуми эрониҳо ошно мешавад, ӯ дар онҳо худро мебинад ва ба чунин натиҷа мерасад, ки паҳнои фарҳанг ва забони мо танҳо бо як ҷуғрофиёи кӯчак маҳдуд намешавад ва он беохир асту мо ба хотири ин ки худро бештару беҳтар бишносем, бояд аз он ҳама огоҳ бошем. Дар ин кор то ҷое Эдворд Броун бо асари “Як сол дар миёни эрониён” ва асарҳои дигараш назири “Торихи адабиёти Эрон “дар чаҳор ҷилд,, “Наҳзати машрутаи Эрон” ва дигар осораш кӯмак мекунад. Хонандаи тоҷик ддар ин асарҳо ва ба вижа, бо сафарномаи “Як сол дар миёни эрониён” бо адабиёт, фарҳанг, расму русум ва хулқу хӯи эрониҳо ошно мешавад ва ӯ дар онҳо худро дармеёбад ва беҳтару бештар аз пештар худро мешиносад ва боз ҳам бовараш қавӣ мегардад, ки эронӣ тоҷик асту тоҷик, яъне эронӣ!
Ва боз як нукта ва ёдоварӣ: Мо дар ин матлаб чун “мушт—намунаи хирвор” дар ситоиши забони форсӣ ва бахше аз Эрону ҷашни бузурги мардуми эронӣ Наврӯз пораҳое овардем, вале барои ин ки бо ҳама салобату шукӯҳи ин кишвари афсонавӣ ва мардуми он ба гунаи жарф ошно шавед, бояд ин китоби нодирро, ки аз инглисӣ ба забони форсӣ баргардон шуда, дар Эрон борҳо ба нашр расидааст, пурра хонд ва аз он лаззату ғизои бемонанди маънавӣ бурд ва ҳам месазад, ки чун ҳама эрониён Эдворд Броунро дӯст ва ошиқи мардуми Эрон ва фарҳанги эронӣ пазируфта, аз ӯ дар Тоҷикистон ҳам арҷгузорӣ кард ва ба номи ӯ кӯчаву муассисотеро номгузорӣ кард, ба гунае, ки ин корро дар Эрон ба гунаи аҳсант анҷом додаанд.
Тоҷнек
