Тасбеҳи Шаби Қадр

Тасбеҳи Шаби Қадр

Чанд ҷумла дар бораи “тасбеҳ” дар шаби Лайлатулқадр

Ин шаб чун аз шабҳои тоқ аст, эҳтимол дорад шаби Лайлатулқадр бошад; шабе, ки ибодат дар он, баробар аст бо ибодат дар ҳазор моҳ. Яъне агар шумо дар ин шаб намозе хонда бошед, гӯӣ ин ки ҳазор моҳ намоз хондаед. Ба ҳар сурат, шоиста дидам дар ин шаб чанд ҷумла дар бораи “тасбеҳ” бигӯям, қаблан чизе дар ин хусус навишта будам, аммо хуб чун муҳим аст, боз менависам.

“Тасбеҳ” яъне Худоро ба покӣ нисбат додан, яъне “Субҳоналлоҳ”, ки ба ин маъност: Худоё, ту поку муназзаҳӣ! Албатта тасбеҳ фақат ин нест, ки шумо ба забон такрор кунед: “Субҳоналлоҳ!” Инро тӯтӣ ҳам қодир аст такрор кунад. Балки тасбеҳ як бовар ва эътиқоди қалбӣ аст ба ин ки Худо аз ҳамаи сифатҳое, ки барояш мекунем, пок аст, болотар аст. Тасбеҳ яъне ин ки мо, инсонҳо, ҳар андоза ҳам, ки Худоро сифат кунем, боз натавонистаем ӯро чунонки ҳаст сифат кунем. Ҳазрати Хатмимартибат (с), бо он ҳама мақоми маънавии болое, ки дошт, мефармояд:

لا أحصي ثناء عليك أنت كما أثنيت على نفسك

Худоё, “ман натавонам санои туро он чунонки ту бар зоти худ сано намудаӣ, намоям!” (Саҳеҳ Муслим) Тасбеҳ ҳамин бовари қалбӣ аст.

Оё медонед, ин фақат дар дини мо, таъкиди фаровон ба тасбеҳ шуда?! Оё медонед, рамзу рози ин таъкиди фаровон ба гуфтани “тасбеҳ” чист?

Аввал як муқаддима арз кунам: донишмандоне буданд ва ҳастанд, ки мункири Худоянд. Аммо оё воқеан мункири вуҷуди офаридгори ҳастӣ ҳастанд?! Вақте шумо дар гуфтаҳо ва ё навиштаҳои онон нек диққат мекунед, мебинед онҳо дар воқеъ мункири он Худое ҳастанд, ки аз кӯдакӣ дар зеҳнашон ҷой гирифтааст, ҳоло ё аз тариқи падару модаронашон ва ё муҳит ва ғайра… Онон бештар ҳамин Худоро мункиранд.

Ҳоло як хотирае аз айёми донишҷӯиям бароятон нақл кунам.

Замоне, ки дар Сурия дар донишгоҳ таҳсил мекардам, устодам — ки бештар аз ӯ баҳра бурдаам — як файласуф буд, дуктур Маҳмуд Хазра. Ӯ худаш файласуфи экзистенсиалист буд. Риштаи тахассусии ман ҳам, ки ҳермунутик (герменевтика) буд, ин риштаро бештар пеши ҳамин устод хондаам. Худаш таҳсилкардаи Ҷумҳури Чек буд. Ин донишманди вораста, мисли бештари экзистенсиалистҳо (албатта на ҳамаи онҳо), мӯътақид ба Худои адён набуд, мункири Худои адён буд. Албатта, на ин ки аз беху бун мункири вуҷуди Худованд бошад, на, балки мункири Худое, ки бештари мардуми дунё мӯътақид ба ӯ ҳастанд буд.

Дар миёни донишҷӯён, мо, чанд нафар ба истилоҳ диндор, ҳамеша бо ӯ дар бораи Худо ва куллан дин, вориди баҳс мешудем.

Хулосаи дидгоҳи ӯ дар инкори Худои адён ин буд, ки мегуфт: шумо диндорон (ва куллан мардуми пойбанд ба дину шариат) Худое, ки ба он мӯътақид ҳастед ва аз он мегӯед ва китобҳои динӣ — ҳоло чӣ Қуръон бошад ё Таврот ва ё Инҷил – мегӯяд, хеле “кучак” аст, мисли ин ки тамоми ҳастӣ пеши шумо ва Худои шумо, ҳамин кураи замин асту бас, дар ҳоле ки ҷойгоҳи кураи замин дар кулли ҷаҳоне, ки мешиносем, ба гунае аст, ки ҳатто ба чашмон дида намешавад, аммо Худои шумо гӯӣ фақат ҳамин кураи заминро дораду башарро ва сару кораш ҳам фақат бо кураи замин асту бо инсонҳо.

Ҷолиб ин ки ҳамеша мегуфт: ман худам дар ҳоққи замирам, мӯътақид ба як офаридгоре ҳастам, аммо офаридгоре, ки ба ӯ мӯътақидам, аз он ки шумо аз ӯ мегӯед ва ба он мӯътақид ҳастед, комилан мутафовит аст. Тавҷеҳаш ҳам воқеан ҷолиб буд. Мегуфт: далели ман ба вуҷуди офаридгор, ин далелу бурҳонҳои мантиқӣ, ки шумо меоваред нест, дар воқеъ далели ман далеле нест, ки битавон онро дар қолаби қиёсҳои мантиқӣ гунҷонид. Ман ҳар вақт худро дар баробари ин ҷаҳони бекарон мушоҳида мекунам ва мебинам, ки чӣ қадр мо кучакем ва аслан чизе нестем, аз ин рӯ, на метавонам бигӯям Худое нест, зеро ин иддаъо бисёр бузургтар аз қадду қавораи ман ва куллан башар аст ва на метавонам бипазирам, ки офаридгор – агар ҳаст, ки замирам мегӯяд ҳаст — ҳамин Худое бошад, ки шумо мегӯед, ӯ бас бузургтар аз Худои “кучаки” адён аст. Мегуфт, ман наметавонам ӯро сифат кунам, худро оҷизтар аз тавсифи офаридгор мешуморам, ӯ аз ҷинси мо башар нест, ки битавонем ӯро бо маъорифи ночизи худ бишносем, фақат мегӯям, офаридгоре ҳаст, аммо ин ки чӣ гуна аст ва чӣ кор мекунад ва чаро ҷаҳонро офарида ва ғайра – аз масоиле, ки шумо ва китобҳоятон ҳамеша даргири он аст – ба назарам, сукут ва “намедонам”, беҳтарин коре аст, ки аз дастам сохтааст.

Ин буд хулосаи дидгоҳҳои ӯ. Албатта, ман хеле хулоса кардам, вагарна агар бихоҳам ба тафсил дидгоҳҳояшро нақл кунам, шояд як китоби қатуре бишавад.

* * *

Як нуқтаи заъфи ин устод он буд, ки ӯ, бо он ҳама мақоми илмиаш, аммо аз ин ки ба худаш андаке заҳмат диҳад ва адабиёти исломиро бо диққат ва умқ мутолеа кунад (бо ин ки араб ҳам буд) ибо дошт. Ҳамеша ба чашми ҳақорат ба адабиёти исломӣ нигоҳ мекард. Асосан, ин нуқтаи заъф, фақат махсуси ӯ нест. Бештари файласуфони ғарбӣ ба хусус машоҳираш, нохудогоҳ гирифтори як навъ пешфарз ва пешдоварии ғалат дар бораи адабиёти динӣ буданд (ва ҳастанд) ва ҳаргиз натавонистаанд худро аз ин пешфарзи ғалат раҳо кунанд. Пешфарзашон ин аст, ки гумон мекунанд, ин китобҳо ҳарфе барои гуфтан надорад.

Худам борҳо ба ин устод чӣ ҳангоми дарс ва чӣ берун аз он дар сӯҳбатҳои хусусӣ, мегуфтам, ки шумо, бо ин ки устоди фалсафаи ҳермунутик ҳастед ва ҳамаи моро аз гирифтор шудан ба пешдовариҳо ва пешфарзҳо дар қазоват роҷеъ ба масоил барҳазар медоред, вале худатон бад ҷурӣ гирифтори он ҳастед. Дар бораи “Ишорот”-и Бӯалӣ ҳеч иттилоъи дурусте надошт, аслан ба назарам мутолеа ҳам накарда буд, фақат ба ин хотир, ки масалан ҳазор сол пеш навишта шуда. Ва ё чанд бор, ки китоби “Наҳҷул-балоға”-ро барои мутолиа ва баҳс, барояш пешкаш кардам, ҳозир набуд ҳатто таварруқ бикунад.

* * *

Як бор барои худат заҳмат бидеҳ ва бибин, Худое, ки Қуръон ва ривоятҳои исломӣ аз он мегӯяд, чӣ Худое аст, он вақт доварӣ кун, ки оё офаридгоре, ки ту дар ҳоққи замират ёфтаӣ, бо Худое, ки Қуръони Карим мегӯяд, тафовуте дорад? Он вақт хоҳӣ фаҳмид, ҳамон чизе, ки ту ёфтаӣ, Қуръони Карим ва ривоятҳои исломӣ ба забоне расотар ва баёне шевотар гуфтаанд.

Бибин, Алӣ (а) Худоро чӣ гуна тавсиф мекунад:

“Сипос Худовандеро, ки суханварон аз сутудани ӯ нотавон, шуморандагон аз шумориши неъматҳои ӯ оҷиз ва кӯшишкунандагон аз адои ҳаққи ӯ дармондаанд… Парвардигоре, ки барои сифатҳои ӯ ҳадду марзе вуҷуд надорад ва таърифи комиле натавон ёфт ва барои Худо вақти муайяне наметавон таъйин кард… Камоли ихлос, Худоро аз сифатҳои махлуқоташ ҷудо кардан аст; чун ҳар сифате нишон медиҳад, ки ғайр аз мавсуф аст ва ҳар мавсуфе гувоҳӣ медиҳад, ки ғайр аз сифат аст. Пас, касе, ки Худоро бо сифати махлуқоташ бишносонад, ӯро ба чизе наздик кардааст ва бо наздик кардани Худо ба чизе, ду Худо матраҳ шудааст ва бо матраҳ шудани ду Худо, барои Худои бузург аҷзоъе тасаввур кардааст ва бо тасаввури аҷзоъ барои Худо, ӯро нашнохтааст… Ҳар ки ба сӯйи Худо ишора кунад, ӯро маҳдуд кардааст ва ба шумориш овардааст. Касе бигӯяд, ки Худо дар чист?, ӯро дар чизи дигаре пиндоштааст ва ҳар касе ки бипурсад, Худо ба рӯйи чӣ чизе қарор дорад?, ҳатман ҷойеро холӣ аз ӯ дар назар гирифтааст, дар сурате ки Худо ҳамеша буда ва аз чизе ба вуҷуд наомадааст. Худо бо ҳама чиз ҳаст, на ин ки ҳамнишини онҳо бошад ва бо ҳама чиз фарқ дорад, на ин ки аз онҳо ҷудо ва бегона бошад. Анҷомдиҳандаи ҳамаи корҳост, бе ҳаракату абзору васила, ӯ биност ҳатто дар он ҳангом ки чизе вуҷуд надошт, ягонаву танҳост, чун касе набуда, то бо ӯ унс гирад ва ё аз набуданаш ваҳшат кунад…” (Наҳҷулбалоға, хутбаи аввал)

Ва ё мегӯяд:

إنك أنت الله الذي لم تتناه في العقول، فتكون في مَهبّ فكرها مُكيّفا، ولا في رَويّات خواطرها فتكون محدودا مصرّفا

“Ҳамоно, он Худое ҳастӣ, ки дар ақлҳо туро ниҳояте нест, то дар ҷараёни андешидани онҳо дорои кайфият бошӣ ва дар таъаммули андешаҳо туро поёне нест, то дар натиҷа маҳдуд ва мутағаййир бошӣ.” (Наҳҷул-балоға)

Ва ҳам мефармояд:

الظاهر فلا شيء فوقَه، والباطن فلا شيء دونَه

“Ошкор аст ва чизе ошкортар аз ӯ нест ва ниҳон аст ва чизе ниҳонтар аз ӯ нест.” (Наҳҷул-балоға)

Ва ҳамчунин фармояд:

لا يزول أبدا ولم يزل، أول قبل الأشياء بلا أولية، وآخر بعد الأشياء بلا نهاية

“Ҳеч гоҳ завол напазирад ва ҳамвора будааст; пеш аз ҳама чиз буда бе он ки ӯро оғозе бошад ва пас аз ҳама чиз ҳаст бе он ки ниҳоят ва поёне дошта бошад.” (Наҳҷул-балоға)

Албатта, ҳар он чи Алӣ (а) дар хутбаҳояш дар бораи Худо баён карда, дар воқеъ тафсири оятҳои Қуръони Карим аст, мисли:

لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ

“Чизе монанди Ӯ нест ва Ӯст шунавои бино”. (Сураи Шӯро, ояти 11)

هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

“Ӯст аввал ва охир ва зоҳир ва ботин ва Ӯ ба ҳар чизе доност”. (Сураи Ҳадид, ояти 3)

وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

“Ва ҳар куҷо бошед, Ӯ бо шумост ва Худо ба ҳар чӣ мекунед, биност”. (Сураи Ҳадид, ояти 4)

فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

“Пас, ба ҳар сӯ рӯ кунед, он ҷо рӯй (ба) Худост. Оре, Худо гушоишгари доност”. (Сураи Бақара, ояти 115)

… ва ғайра аз оятҳои қуръонӣ, ки зиёд аст.

* * *

Ин ҷоҳост, ки одам ба рамзу рози таъкиди ислом бар “тасбеҳ” пай мебарад. Тасбеҳ, чунонки дар аввали ин навиштор гуфтам, яъне болотар донистани Худо аз сифатҳое, ки мо башар мекунем. Ин ки он устод мегӯяд: “Ман наметавонам ӯро тавсиф кунам, худро оҷизтар аз тавсифи офаридгор мешуморам, ӯ аз ҷинси мо башар нест, ки битавонем ӯро бо маорифи ночизи худ бишносем…” дақиқан ишора ба ҳамин матлаби қуръонӣ яъне тасбеҳ аст, ки он устод (ва чи басо хеле аз донишмандон мисли вай) ба он расида, вале чун боре ҳам ба Қуръон муроҷеа накарда, аз ин рӯ гумон мекунад, Худои адён аз ин матолиб холӣ аст.

Сирри ин ки мо бояд Худоро тасбеҳ кунем он аст, ки Худо вуҷуде номаҳдуд ва мо башар вуҷуди маҳдудем ва маҳдуд ҳаргиз ва абадан қодир ба тасаввури номаҳдуд нест. Ин ки Имом Алӣ мегӯяд:

Имом Содиқ (а) мефармояд:

كلّما ميّزتموه بأوهامكم في أدقّ معانيه مخلوق مصنوع مثلكم مردود إليكم، و لعلّ النمل الصغار تتوهّم أنّ للّه سبحانه زبانتين‏، فانّ ذلك كمالها، و تتوهّم أنّ عدمهما نقصان لمن لا يتّصف بهما، و كذا حال العقلاء فيما يصفون اللَّه سبحانه و تعالى به

“Ҳар чизе, ки шумо дар зеҳни худ бипарваред, агарчи хеле дақиқ бошад, боз махлуқ ва сохтаи зеҳни шумост ва ба сӯйи худатон бозгашт дорад ва ҳамонанди худатон аст. Шояд мӯрчагони кучак ҳам гумон кунанд, ки Худованд ду шохак дорад; зеро барои мӯрча шохак камол аст ва надоштани шохакро айб медонад ва ҳамчунин аст ҳоли оқилоне, ки Худованди Мутаъолро васф мекунанд ва онҳо низ Худовандро бо худ муқоиса мекунанд.” (Минҳоҷул-бароъа фи шарҳи Наҳҷил-балоға, ҷ.17, с.264)

Сайидюнуси Истаравшанӣ

Тоҷнек

Tags: Тасбеҳи Шаби Қадр