Ишқро бо ақл нисбат кай тавон
Ишқ хону мони ҳар бе хону мон,
Файзро бе ишқ хону мон куҷо?!
Машоҳир ва номоварон
Мулло Мӯҳсини Файзи Кошонӣ
Муҳаммад ибни Шоҳмуртазо машҳур ба Мулло Мӯҳсини Файзи Кошонӣ, ориф, ҳаким ва муҳаддиси номӣ, муосир бо Шоҳ Аббоси дуввум будааст. Ӯ дар дар 14-уми сафари соли 1007 ҳ.қ. дар хонаводае аз табори диёнат ва дониш дида ба ҷаҳон гушуд. Вай дар зиндагиномаи худнавишти хеш мегӯяд:
“Аз ҳамон кӯдакӣ иштиёқи фаровоне ба донишандӯзӣ ва касби камол доштам. Ибтидо улуми адабиёти араб, мантиқ, ҳадис, фиқҳ ва тафсир ва низ усули эътиқодотро назди доии худ, Нуруддин Муҳаммад ибни Зиёуддин дар Кошон омӯхтам ва сипас дар 20-солагӣ ба Исфаҳон, пойтахти илму ҳикмати он рӯзгор рафтам ва пас аз диранге чандсола, ба қасди фарогирии дониши ҳадисшиносӣ ба назди Сайидмоҷид ибни Ҳошими Баҳронии бузург (вафотёфтаи 1028 ҳ.қ.), ҳадиспажӯҳи шиъӣ роҳии Шероз шудам ва дар ин рӯзгор, худро дар мартибае аз дирояти фиқҳӣ ёфтам, ки аз тақлиди дигарон бениёз гардидам.”
Аллома Мулло Мӯҳсини Кошонӣ бо шунидани овозаи илмии шайх Баҳоуддин Муҳаммад Омилӣ (вафотёфтаи 1030 ҳ.қ.) ба Исфаҳон бозмегардад ва пас аз касби иҷозаи ривоят аз ӯ, ба ҳамроҳи бародари худ озими сафари ҳаҷ мешавад. Дар Ҳиҷоз аз наводаи Шаҳиди Сонӣ, шайх Муҳаммад ибни Ҳасан, машҳур ба Фахруддин (вафтёфтаи 1030 ҳ.қ.) иҷозаи ривоят мегирад ва дар бозгашт, ба мусибати фуқдони бародари ҷавони хеш, ки ба дасти роҳзанон ба қатл мерасад гирифтор мешавад.
Вай аз паси солҳо талоши илмӣ ва ҷуръанӯшӣ аз зулоли дониши расмӣ, хештанро сероб намеёбад ва дар пайи донише фаротар аз донишҳои расмӣ ва дарсӣ, ба ҷустуҷӯ мепардозад. Ин ташнакомӣ, саранҷом ӯро дар шаҳри Қум ба орифи илоҳӣ, ҳаким Садруддин Муҳаммади Шерозӣ маъруф ба Мулло Садро (вафотёфти 1050 ҳ.қ.) мерасонад. Мулло Мӯҳсин ӯро ба авсофе ҳамонанди: “Садри аҳли ирфон”, “Моҳи осмони яқин” меситояд ва гоҳ аз ӯ ба ягонаи рӯзгори хеш дар ҳикмат ва ирфон ёд мекунад. Мулло Мӯҳсин 8 сол назди Садро ба таҳсили ҳикмати илоҳӣ ва низ анҷоми риёзатҳои шаръӣ ва муҷоҳидатҳои нафсонӣ мепардозад, то ин ки саранҷом равзанае ба олами қудс ва роҳе ба дунёи бепоёни улуми ботинӣ бар ӯ гушуда мешавад.
Ӯ, ки акнун ба домодии Садруддини Шерозӣ муфтахар аст, аз тарафи ӯ ба лақаби “Файз” низ хонда мешавад. Замоне, ки Мулло Садро роҳии Шероз мешавад, Мулло Мӯҳсин низ ба ҳамроҳи ӯ бад-он диёр мусофират мекунад ва наздик ба ду сол дар Шероз аз дониши раббонии вай баҳра мегирад ва сипас ба ишорати ояте аз Қуръон:
فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ
(Тавба/122), худро мулзам ба иршоди мардум ва густариши маорифи тавҳидии Расули Худо ва хонадони пок ӯ алайҳимус-салом мебинад. Ба Исфаҳон бозмегардад ва аз роҳи таснифу таълифи китоб ва низ минбару хитоба, ба таблиғи дини осмонии ислом мепардозад.
Аллома Файз саранҷом дар 22 моҳи рабиъуссонии соли 1091 ҳ.қ. ба назди парвардигори хеш шитофт.
Номаш ҳамвора ҷовидон ва ризвони Худованд ҷойгоҳаш бод!
Таълифот ва таснифот
Файзи Кошонӣ умри худро сарфи таълим, тадрис ва таълиф кард. Ӯ пас аз касби маориф ва истифодаи илмӣ ва маънавӣ аз устодони бузурги худ, навиштани китоб ва рисоларо аз 18-солагӣ оғоз намуд ва дар тайи 65 сол наздик ба 200 ҷилд асари нафис дар улум ва фунуни мухталиф таълиф кард, ки муҳимтарин онҳо иборатанд аз:
- Тафсири Софӣ;
- Тафсири Асфо;
- Ал-вофӣ;
- Аш-шофӣ;
- Ан-наводир;
- Ал-маҳаҷҷатул-байзо;
- Мафотеҳ аш-шаройеъ;
- Рисолаи илмул-яқин;
- Рисолаи ҳаққул-яқин;
- Рисолаи айнул-яқин;
- Ал-ҷабру вал-ихтиёр;
- Улфатнома;
- Гулзори қудс;
- Оби зулол;
- Девони қасоид, ғазалиёт ва маснавиёт
ва ғайра…
Намунае аз ашъор ва ғазалиёти Мулло Мӯҳсини Файзи Кошонӣ
Ғайри ишқи рухи дилдор, ғалат буд ғалат,
Ҳар чи кардем ҷуз ин кор, ғалат буд ғалат.
Ҳар чи гуфтему шунидем, хато буд хато,
Ҷуз ҳадиси лаби дилдор, ғалат буд ғалат.
Кош аввал шудаме аз ду ҷаҳон бегона,
Ошноӣ ба ҷуз он ёр, ғалат буд ғалат.
Ин ки гуфтанд вафоӣ ба ҷаҳон мебошад,
Мо надидем вафодор, ғалат буд ғалат.
Ёри ғамхори вафодор ба ҷуз дӯст набуд,
Сухани ёрии ағёр, ғалат буд ғалат.
Ҳаваси гулшани фирдавс сабук буд сабук,
Ишваи дании ғаддор, ғалат буд ғалат.
Эй бародар, зи ман рост шунав ҳарфи дуруст,
Ҳар чи ҷуз ёру ғами ёр, ғалат буд ғалат.
Файз ҷуз ишқу ғами ишқ дигар чизе нест,
Кори дигар ба ҷуз ин кор, ғалат буд ғалат.
* * *
Ҳар дамам неше зи хеше марасад бо ошно,
Умр шуд дар ошноиҳову хешиҳо ҳабо.
Кинаҳо дар синаҳо доранд хешон аз ҳасад,
Ошноён дар пайи ганҷинаҳои умрҳо.
Ҳеч озоре надидам ҳаргиз аз бегонае,
Ҳар ғаме, к-омад ба дил, аз хеш буду ошно.
Баҳри дилро тира гардонад чу хеше бигзарад,
Мезанад бар дил лагад чун ошно кард ошно.
Хеш мехоҳад набошад хеш бар рӯйи замин,
То бирезад рӯзии он бар сари ин аз само.
Чун саломе мекунад сангест бар дил мех(в)арад,
Бе салом ар бигзарад бар ҷони хулд з-он хорҳо.
Роҳатӣ мар ошноро з-ошноӣ кам расад,
Нест розӣ ошноӣ аз сулуки ошно.
Шиква кам кун Файз аз ёрону дар худ кун назар,
То чӣ гуна мекунӣ дар баҳри дилҳо ошно.
Гар зи ман пурсӣ зи хешу ошно, бегона шав.
Бо Худои хеш мебош ошнову ошно.
* * *
Илми расмӣ аз куҷо, ирфон куҷо?!
Дониши фикрӣ куҷо, виҷдон куҷо?!
Ишқро бо ақл нисбат кай тавон,
Шоҳи фармондеҳ куҷо, дарбон куҷо?!
Дӯстро дод ӯ нишони диди ин аён,
Ку нишону дидани ҷонон куҷо?!
Кай ба ҷонон мерасад бе ишқ ҷон,
Ҷони бе ишқ аз куҷо, ҷонон куҷо?!
Кай диле бе ишқ бинад рӯйи дӯст,
Қатраи хун аз куҷо, Уммон куҷо?!
Ҷону дил ҳамишқ бошад дар бадан,
Зоҳидонро дил куҷо ё ҷон куҷо?!
Дардҳоро ишқ дармон мекунад,
Дардро бе ошиқӣ дармон куҷо?!
Ишқ инро ину инро он кунад,
Гар набошад ишқ, ину он куҷо?!
Ҳам сари мо ишқу ҳам сомони мо,
Сар куҷоӣ ишқ ё сомон куҷо?!
Ишқ хону мони ҳар бе хону мон,
Файзро бе ишқ хону мон куҷо?!
(istaravshani.com)
Тоҷнек
