Мароҳили ҳаёти илмии Мулло Садро
Мароҳили ҳаёти илмии Мулло Садро
Мулло Садрои Шерозӣ
Садруддин Муҳаммад ибни Иброҳими Қивоми Шерозӣ (979-1050 ҳ.қ), мулаққаб ба Садрулмутааллиҳин ё Мулло Садро, ҳаким, файласуф, ориф, бунёнгузори Ҳикмати мутаолия, дар 9-уми ҷумодӣ ал-улои соли 979 ҳ.қ. дар Шероз дида ба ҷаҳон гушуд.
Таҳсилот
Ӯ дар домани падар омӯзиш дид ва вақте падар вафот ёфт, барои такмили таҳсилоти худ ба Исфаҳон, ки маркази дониш дар аҳди Сафавия буд, муҳоҷират кард. Дар ибтидои вуруд ба ҳавзаи Исфаҳон, дар дарси шайх Баҳоуддини Омилӣ ширкат кард. Садрулмутааллиҳин ҳамаи амволеро, ки падараш бар ҷой гузошта буд, дар роҳи таҳсили дониш сарф кард.
Ӯ ба мактаби фалсафӣ-ирфонӣ, ки дар он замон пайравони зиёде дошт рӯй овард. Ин мактаб чунон иштиёқеро дар ӯ барангехт, ки роҳро бар дигар гароишҳои ӯ баст ва аз ӯ ориф ва файласуф ва мутааллиҳе ягона ва беназир падид овард. Ӯ худ ба ин ишқу иштиёқ, дар муқаддимаи “Асфор” ишора карда ва гуфтааст: “Барои дарки фалсафаи илоҳӣ, дар ҷавонӣ талоши бисёре кардам.”
Ишқи ӯ ба фалсафа ва гароиш ба он, мӯҷиби ҷалби таваҷҷӯҳи ӯ ба дарси файласуфи асри худ, Муҳаммадбоқири Мирдомод (вафотёфтаи 1040 ҳ.қ.) шуд.
Мароҳили ҳаёти илмии Мулло Садро
Бо барраси зиндагии илмии Садрулмутааллиҳин, се марҳилаи асосӣ дар зиндагии ӯ қобили ташхис аст, ки паймудани ин мароҳил, аз ӯ файласуфе бузург падид овардааст:
1) Марҳилаи аввал, давраи шогирдии ӯст, ки давраи баҳсу баррасии назарияҳои мутакаллимон ва фалосифа ва гуфтугӯҳои онҳост. Маълум мешавад, ҳанӯз равиши ирфонии ӯ шакл нагирифта будааст ва сухани ӯ дар муқаддимаи тафсири сураи Воқеа, ба ҳамин нукта ишора дорад:
“Дар гузашта, ба баҳсу такрор иштиғоли фаровон доштам ва китобҳои ҳукамо ва фалосифаро бисёр мехондам, то он ҷо, ки мепиндоштам, ба донише даст ёфтаам, аммо ҳангоме, ки ба ёфтаҳои худ назар кардам, бо вуҷуди ин ки дар бораи мабдаъу маъод ва муназзаҳ будани Худованд аз сифоти имкону ҳудус ва ҳамчунин бахше аз масоил дар бораи нафси инсонӣ бисёр матолибе медонистам, дарёфтам, ки бо дониши воқеӣ ва ҳақиқати ҳастӣ, ки ҷуз аз тариқи мукошифа ва завқ ба даст намеояд, бегона ҳастам.”
Муроди ӯ аз дониши воқеӣ, мукошифоти ирфонӣ аст. Дар муқаддимаи “Асфор”, аз ин ки дар ибтидои умри худ, дар гароиш ба равиши аҳли баҳс (фалосифа ва мутакаллимон) зиёдарави карда, изҳори пушаймонӣ кардааст:
“Аз ин ки бахше аз умри худро дар ҷустуҷӯи назарияҳои фалосифа ва мутакаллимони муҷодилагар ва нозукандешиҳои онон ҳадар додам ва ба фарогирии ҷурбузаи онон дар сухан ва чигунаги мубоҳиса пардохтам, истиғфор мекунам.”
Ҳарчанд ӯ пушаймонии худро аз ҳадар додани ин давра баён дошта, аммо дар давраи охири умри худ, ки давраи нигориши осораш аст ва дар ин осор, равиши баҳсӣ (фалсафӣ-каломӣ) ва равиши ирфониро ҷамъ карда, аз равиши аҳли баҳс баҳраи фаровон бурдааст, ки мо дар бахше дигар (бахши мактаби илмии ӯ), аз он сухан хоҳем гуфт. Илова бар ин, дар ин давра, ӯ фақат равиши баҳсиро дар пеш нагирифта, балки омехтае аз равиши баҳсӣ ва ирфониро асоси тафаккури худ қарор додааст, ҳарчанд ҳанӯз дар андешаи ӯ, ин равиш шакл нагирифта буда, чунонки дар он давра, қоил ба ваҳдати вуҷуд буд ва рисолаи “Тарҳ ал-кавнайн”-ро дар бораи ваҳдати вуҷуд навиштааст.
2) Марҳилаи дуввум, давраи гӯшанишинӣ ва дурӣ аз мардум ва рӯй овардан ба ибодат ва риёзат дар баъзе аз кӯҳҳои дурдаст воқеъ дар Каҳак, аз рустоҳои Қум мебошад. Ин гӯшанишинӣ, муддати 15 сол ба тӯл анҷомид.
Садрулмутааллиҳин шарҳи гӯшанишинии худро дар муқаддимаи “Асфор” баён кардааст:
“Ман вақте дидам, замона бо ман сари душманӣ дорад ва ба парвариши арозилу ҷуҳҳол машғул аст ва рӯз ба рӯз шӯълаҳои оташи ҷаҳолат ва гумроҳӣ барафрӯхтатар ва бадҳолӣ ва номардӣ фарогиртар мешавад, ночор рӯй аз фарзандони дунё бартофтам ва доман аз маърака берун кашидам ва аз дунёи хамудӣ ва ҷумуд ва носипосӣ, ба гӯшае паноҳ бурдам ва дар инзивои гумномӣ ва шикастаҳолӣ пинҳон шудам, дил аз орзуҳо буридам ва ҳамроҳи шикастадилон бар адои воҷибот камар бастам ва кӯтоҳиҳои гузаштаро дар баробари Худои бузург ба талофӣ бархостам. На дарсе гуфтам ва на китобе таълиф намудам, зеро изҳори назар ва тасарруф дар улуму фунун ва илқои дарс ва рафъи ишколоту шубуҳот ниёзманди тасфияи руҳ ва андеша, таҳзиби хаёл аз нобасомонӣ ва ихтилол, пойдории авзоъу аҳвол ва осоиши хотир аз кудурату малол аст ва бо ин ҳама ранҷу малоле, ки гӯш мешунавад ва чашм мебинад, чӣ гуна чунин фароғате мумкин аст… ночор аз ҳамроҳӣ бо мардум, дил кандам ва аз унс бо онон маъюс гаштам, то он ҷо, ки душмании рӯзгор ва фарзандони замона бар ман саҳл шуд ва нисбат ба инкору иқрорашон ва иззату иҳонаташон беэътино шудам, он гоҳ рӯйи фитрат ба сӯйи сабабсози ҳақиқӣ намуда, бо тамоми вуҷудам дар боргоҳи қудсаш ба тазаррӯъ ва зорӣ бархостам ва муддате тӯлони бар ин ҳол гузарондам. Саранҷом дар асари тӯли муҷоҳидат ва касрати риёзат, нури илоҳӣ дар даруни ҷонам тобидан гирифт ва дилам аз шӯълаи шуҳуд муштаъил гашт, анвори малакутӣ бар он ифоза шуд ва асрори ниҳонии Ҷабарут бар вай гушуд ва дар пайи он ба асроре даст ёфтам, ки дар гузашта намедонистам ва рамзҳое бароям кашф шуд, ки ба он гуна, аз тариқи бурҳон наёфта будам ва ҳар чи аз асрори илоҳӣ, ҳақоиқи рубубӣ, вадиъаҳои аршӣ ва рамзу рози самадиро, ки бо кӯмаки ақлу бурҳон медонистам, бо шуҳуду аён, равшантар ёфтам. Дар ин ҷо буд, ки ақлам ором гирифт ва истироҳат ёфт ва насими анвори Ҳақ субҳу аср ва шабу рӯз бар он вазид ва он чунон ба Ҳақ наздик шуд, ки ҳамвора бо ӯ ба муноҷот нишаст.” (Асфор, ҷ.1, с.7)
3) Марҳилаи севвум, марҳилаи халқи осори арзишманди бурҳонӣ, ирфонӣ ва қуръонӣ аст. Китоби “Асфор”, нахустин ва гаронмоятарин маҳсули ин давра ва муштамил бар ҳамаи афкор ва назарияҳои ҷадид ва мукошифоти ирфонии Мулло Садро ва асоси дигар навиштаҳои ӯст.
Мактаби фалсафии Мулло Садро
Ба назари Садрулмутааллиҳин, дониш аз ду роҳ ба даст меояд:
1) Гуфтугӯ ва фарогирӣ ва омӯзиш, ки бар пояи қиёсҳо ва муқаддимоти мантиқӣ устувор аст;
2) Илми ладуннӣ, ки аз роҳи илҳом ва кашф ва ҳадс ба даст меояд.
Илми ладуннӣ, танҳо бо пок гардондани нафс аз шаҳватҳо ва лаззатҳо ва раҳоӣ аз олудагиҳо ва нопокиҳои дунё ба даст меояд. Инҳо боис мешавад, ки зангорҳо аз дил зудуда гардад ва ҳақоиқи ашё дар он инъикос ёбад, зеро ки нафси одамӣ он гоҳ, ки дорои сиришт ва табиати сонавӣ шавад, бо ақли фаъол муттаҳид мегардад.
Аз дидгоҳи Садро, илми ладуннӣ қавитар ва муҳкамтар аз дигар улум аст ва дастрасӣ ба он маҳол нест, чаро ки анбиё ва авсиё ва авлиё ва урафо ба он даст ёфтаанд. Садро, гарчӣ илми шуҳудӣ ва ладунниро бисёр ситоиш мекунад ва басанда кардан ба мабоҳиси бурҳониро фаровон накӯҳиш менамояд, бо ин ҳама, мӯътақид аст, ки инсон ба ҳар ду илм ниёзманд аст ва бояд бурҳону ирфонро бо ҳам ҷамъ намояд, чунонки худи вай ҷамъ намуда ва танҳо касе аст, ки дар ин ҷамъ муваффақ буда ва ба дараҷае расида, ки ҳеч як аз фалосифа ва урафои исломи ба он нарасидааст, чунонки худ дар ҷоҳои мутаъаддид ба ин маъно тасреҳ ва таъкид кардааст.
Бо тааммул дар осори Садрулмутааллиҳин, ба ин ҳақиқат мерасем, ки вай шаръу ақлро на мухолиф бо якдигар, ки муъолиф бо ҳамдигар, на дар баробари ҳам, ки дар бар ҳам медонад ва ҳар дуро равшангари як ҳақиқат мехонад, ба гунае, ки метавон осори динии ӯро шарҳи фалсафаи вай бо забони шариат, ё бигӯ: шарҳи бурҳон бо забони Қуръон донист ва осори фалсафии ӯро тафсири шариат бо забони фалсафа, ё бигӯ: тафсири Қуръон бо забони бурҳон хонд.
Ҳол агар ин вежагӣ (татобуқи Қуръону бурҳон)-ро ба вежагии пешин (ҷамъ миёни ирфону бурҳон) замима кунем, ба ин натиҷаи бадеҳӣ мерасем, ки Садрулмутааллиҳин бинои азими Ҳикмати мутаолияро дар мусалласе, ки як зилъи он Қуръон, як зилъи он ирфон ва зилъи дигараш бурҳон аст, тарроҳӣ ва муҳандисӣ намудааст.
Вафот
Садрулмутааллиҳин борҳо бо пойи пиёда ба зиёрати байтуллоҳ шитофт, вале дар оғоз ё поёни ҳафтумин сафар, дар соли 1050 ҳ.қ, дар синни 70 солагӣ, дар шаҳри Басра ҷон ба Ҷонофарин супурд. Пайкари ӯро ба шаҳри Наҷаф бурданд ва дар тарафи чапи саҳни ҳарами Имом Алӣ ба хок супурданд.
Осори Мулло Садроро болиғ бар 50 донистаанд, ки муҳимтарини онҳо “Ал-асфор ал-арбаа” ё “Ал-ҳикматул-мутаолия фӣ ал-асфор ал-ақлия” аст.
