Мусаввараи Ғуломи Хушбахт
Достони Ғуломи Хушбахт
Мусаввараеро, ки шумо мебинед, “Ғуломи хушбахт” (“The Fortunate Slave”) номида шуда, асари тахайюлии кадом як рассоме нест. Марде, ки дар он акс ёфтааст, Айюб Сулаймон Диалло ном дошта, соли 1701 дар Сенегал дар оилаи волидайни тақводор ба дунё омада ва соли 1773 дар ҳамон ҷо фавтидааст. Истеъдоди фавқулоддаи Айюб зуд ба назар расид: ӯ ҳанӯз дар хурдсолӣ Қуръони каримро ба пуррагӣ ҳифз кард, фиқҳи исломиро дар асоси мазҳаби моликия фаро гирифт.
Айюб Сулаймон дар солҳои наврасӣ ба асорати ғуломфурӯшони африқоӣ афтода дар соли 1731 ба Амрико фиристода шуд. Ӯ бо вуҷуди он ки дар тамокузорҳои Иёлоти Мериленд кори пурмашаққатеро анҷом медод, амалҳои ҳаррӯзаи исломӣ ва ибодатро ҳаргиз тарк накард. Соҳибони хонадон ӯро таҳқир мекарданд, ҳангоми адои намоз ба сӯяш ҳар гуна чизҳои нопокро мепартофтанд. Кӯшишҳои ӯ ба қасди фирор натиҷае надоданд. Боре ӯро барои ин кор ба зиндон партофтанд.
Айюб Сулаймон дар маҳбас бо Томас Блуэт ном ҳуқуқшиноси инглис шинос шуд. Порсоию тақводорӣ, донишу хирад, ақлу заковат ва садоқати бемисле, ки ин ҷавони африқоӣ ба эътиқоди худ дошт, Блуэтро бағоят мутаассир кард. Баъдтар ҳуқуқшиноси мазкур дар “Баъзе ёддоштҳои марбут ба касбам” ном китоби худ дар бораи Айюб Сулаймон чунин менависад:
“Ӯ соҳиби қувваи ҳофизаи нотакроре буд; дар понздаҳсолагӣ Қуръонро азёд ҳарф ба ҳарф мегуфт…”
Бо тақозои тақдир номае, ки Айюб аз маҳбас ба падари худ навишта буд, ба Англия мерасад. Ин мактуби ба забони арабӣ навишташуда ба дасти асосгузори мустамликаи Ҷорҷияи ИМА Ҷеймс Эдвард меафтад ва ӯ барои тарҷума кардани он ба Оксфорд роҳ пеш мегирад.
Ҷеймс Эдвард аз сабки нигориши нома, услуби баён, ҳусни хат ва ниҳоят мазмуни мактуб, ки дар он Айюб ранҷу азиятҳои худро тасвир кардааст, хеле ба ҳаяҷон меояд. Ӯ бо мақсади ҳарчи зудтар вохӯрдан бо ҳофизи ҷавони Қуръон Айюб Сулаймонро аз соҳиби пештарааш мехарад ва чун инсони озод ӯро ба Англия даъват мекунад.
Айюб соли 1733 ба Англия расида омада, дар он ҷо чун ашрофзодагони воломақом пазироӣ мегардад. Ҳарчанд он замон гуфтугӯи сияҳпӯстон бо аҳолии маҳаллӣ мамнӯъ буд, барои Айюб ин қоида амал намекард. Ба африқоиён бо назари паст нигаристан, онҳоро ақлан заиф донистан дар ин ҷо ба як ҳақиқати одие табдил ёфта буд. Мубоҳисаҳои Айюб Сулаймон бо рӯҳониёни насронӣ ва яҳудӣ ба зудӣ дар Лондон ба тамошои аҷибе табдил ёфт.
Айюб Сулаймон дар маърузаю мавъизаҳои худ баробар офарида шудани кулли инсонҳо, ҷавҳари эътиқод будани одамият, эҳтиёҷи аслии ҷамъият будани адолатро таъкид мекард. Дар доираҳои илмӣ маърифати динии ин ҷавонмарди мусалмон, тақводорию парҳезгории ӯ, далелҳои муътамади илмие, ки дар ҷараёни мубоҳисаҳо ӯ пеш меронд, мавриди ҳурмату эътибор қарор мегирифтанд. Ҷорҷ Эдвард зери таъсири ӯ чанд муддат дар Ҷорҷия ғуломдориро ҳам бекор кард.
Сурати маъруфи Айюб Сулаймон соли 1734 пеш аз бозгашти ӯ ба ватан аз ҷониби рассом Уилям Ҳоар кашида шудааст. Мусаввара бо инъикоси моҳиронаи рӯшноиву сояҳо басо табииву зинда менамояд. Аммо ҷолибияти сурат танҳо дар ин нест.
Ба суратнигораҳое, ки дар асри ҳаждаҳум офарида шудаанду дар он африқоиён низ акс ёфтаанд, агар бингаред, дар қиёс бо сафедпӯстон ғайритабиӣ ва нафратангез тасвир ёфтани онҳоро мебинед. Нобаробарии ирқиву нажодӣ ва таҳқиру бадбинӣ дар санъати рассомии он замон воқеан ҳам ба мушоҳида мерасид.
Аммо ба сурати Айюб Сулаймон назар андозед: салобати ӯ ва нигоҳи ӯ ҳар гуна ашрофзодаи инглисро низ моту мабҳут мекунад. Эътиқоди қавии қалбии ӯ дар сурат низ намоён аст. Ин мусаввара нахустин амали санъати рассомист, ки дар он мусалмони африқоӣ, ғуломи собиқ чун ашрофзодагони инглис тасвир ёфтааст. Боз як ҷиҳати ба худ хоси ин мусаввара дар қаду қомати мавзун ва қатъияту бовармандие аст, ки дар чашмони Айюб Сулаймон акс ёфтаанд.
Акнун ба ҷиҳати аз ҳама хоси ин сурат – ҷилде, ки дар гардани Айюб Сулаймон овехта шудааст, эътибор медиҳем. Дар дохили ин ҷилд нусхаи Қуръони карим, ки ӯ бо дасти худ ва аз ёдкарди худ навишта буд, ҳифз карда мешуд. Айюб ба онҳое, ки сурати ӯро кашидан мехостанд, ду шарт гузошта буд. Шарти якум ин буд, ки вай бояд бо либоси одии миллии анъанавӣ акс биёбад, шарти дигар он буд, ки дар мусаввара ӯ бояд якҷоя бо китоби муқаддас тасвир карда шавад. Ҳамин тавр, нахустин бор дар санъати тасвирии Ғарб мусаввараи марди мусалмон бо Қуръон офарида шуд.
Қатъи назар аз азобу машаққатҳои равонию ҷисмонии дусола, таҳқиру озорҳои зиёд ин ҷавонмарди африқоӣ ҳувият, эътиқод ва ору номуси худро сарбаландона ҳифз кард. Дар навбати худ маҳз ҳамин эътиқод, илму дониш ва амалҳои нек саранҷом ӯро наҷот доданд.
Дорои хотираи беҳамто будани Айюб Сулаймон, ёд кардани ӯ Қуръонро, ба ғуломӣ фурӯхта шудану бурдани ӯ, зиндонӣ шудану бо ҳуқуқшинос вохӯрдани вай, ғайричашмдошт ба дасти ашрофзодаи бонуфузи инглис афтодани мактуби ӯ, озод гардидану қадр ёфтани ӯ… — ҳамаи ин занҷираи пайвастаю пурхосияти ҳикмати бузурги илоҳист. Тавассути он Офаридгор ба олами Ғарб чӣ будани ислом ва ба кадом андоза дини ҳақ будани онро нишон додааст. Касоне, ки ба он рӯ овардаанд, дар ду дунё ҳам хор нахоҳанд шуд…
Таҳияи Шуҳрат Сатторов
Аз саҳифаи BekzodTurayev
Аз забони ӯзбекӣ тарҷумаи Т. ҲАСРАТОВ
