Анор Бейкбосова
Мақомоти Қазоқистон бар аҳамияти тавсиаи фарҳангҳои қавмии мухталиф таъкид мекунанд ва аз мардум мехоҳанд, ки ба ҳувияти мадании худ фикр кунанд.
Чунин кушишҳое тавассути идеологҳои давлатӣ борҳо анҷом шуд, аммо мардум ҳанӯз дар Қазоқистони қадимии Назарбоев боқӣ мондаанд.
Раиси ҷумҳури дуввум Тоқаев мегӯяд, ки намоди ҳувият бояд паспорт ва парчами Қазоқистон бошад, дар ҳоле ки намояндагони ҳизби ҳокими Амонат пешниҳоди ҳазфи сутуни қавмият аз аснодро доранд.
Шӯравизудоии дерҳангом
Асноди сиёсати эъломшуда дар даврони раёсати ҷумуҳурии Нурсултон Назарбоев, ки барои сохтани кишвари маданӣ эълом шуда буд, дар Қазоқистон мутафовит аст. Бархе иддао мекунанд, дуктурини ҳувияти миллӣ, (ки дар соли 2010 ба тасвиб расид), идеяи миллии “Mengilik Yel” (2012; ба маънои “кишвари абадӣ”) ё барномаи миллии “Rukhani zhangyru” (2017; ба маънои “таваллуди муҷаддади маънавӣ”) ба ҳифзи тавофуқи байни қавмӣ кумак кард.
Бархе бар ин боваранд, ки ин талошҳо таъсири муҳимме надоштаанд. Ба гуфтаи Ойдус Сорим, узви порлумон, ҳамаи масоили миллатсозӣ ва истеъморзудоӣ ғолибан тавассути мақомот канор гузошта шудааст. Дар аввалҳои даҳаи навадум, теъдоди қазоқҳо дар кишвар кам буд, наздик ба 40 дарсад ва дар даҳаи 2000-ум ислоҳоти сиёсӣ дар дастури кор набуд, зеро аз долларҳои нафтӣ барои ҳалли мушкилоти истифода мешуд.
Ба гуфтаи Ойдус Сорим, замоне ки Қонуни асосӣ дар соли 1995 тасвиб шуд, мо бояд дар тӯли се сол ба ҳукумати маҳаллӣ тағйир пайдо мекардем. Аз он замон 26 сол мегузарад ва мо ҳануз ба самти мудирияти маҳаллӣ ҳаракат накардаем. Ин гуна мушкилот ба интихоби модели иқтидоргаро бармегардад. Ва тасбити он ба вазъияте мунҷар шуд, ки модели бозор ва сармоядории гузинишшуда, натавонист ҷамъияти рӯ ба рушдро маҳор кунад ва боиси норизоятии мардум аз кайфияти истеъморзудоӣ ва шуравизудоӣ шудааст.
Ба гуфтаи коршиносон, дар солҳои ахир тағйироте дар тасвири иҷтимоӣ-фарҳангии шаҳрҳо ва шаҳракҳо эҷод шудааст. Русзабонон шурӯъ ба ёдгирии забони давлатӣ кардаанд, ин масъала бавижа бо вуқуи ҷанг дар Украина, дар шаҳрҳо бештар мушоҳида мешавад.
Фарҳод Каснов – таҳлилгари сиёсӣ ва раиси андешкадаи “А+Аnаlytics” гуфт:
“Путин дар як, ду сол, (бо оғози ҷанги Украина) бештар аз 30 соли гузаштаи мо, истиқлолро барои миллатсозии Қазоқистон ба армуғон овардааст”.
Каснов бо ишора ба фазои ҳоким дар кишвар гуфт, ки яке аз мутолиоти анҷомшуда тавассути “А+Аnаlytics” нишон медиҳад, ки теъдоди афроде, ки муътақиданд Русия Қазоқистонро ба унвони як кишвар таҳдид мекунад, афзоиш ёфтааст. Қаблан ин афрод 15 фоиз буданд ва акнун ҳудуди 30 фоизро ташкил медиҳанд.
“Ин огоҳӣ вуҷуд дорад, ки як душмани хориҷии эҳтимолӣ вуҷуд дорад ва душмани хориҷӣ ҳамеша мардумро муттаҳид мекунад, зеро мардум монанди Украина ҷанг намехоҳанд. Эҳсоси таҳдид ва хатар комилан ҳис мешавад”.
Бо ин ҳол, вазъият дар кишвар фарқ кардааст. Ба унвони мисол, мутолиоти анҷомшуда дар шаҳрҳои минтақаи Караганда, ки аксаран русзабонон дар он сокинанд, нишон медиҳад, ки ҷанг дар Украина бар дидгоҳи онҳо таъсире надоштааст.
“Шаҳрҳое дар он минтақа вуҷуд дорад, ки ҷавонон онҷоро тарк мекунанд ва дигар ба он ҷо барнамегарданд. Мо бар ин бовар будем, ки ҷараён ба далели чунин иттифоқе коҳиш меёбад ва шаҳрвандии Русия монанди қабл, ҷаззоб нахоҳад буд, аммо ин тавр нашуд”.
Чӣ чизе метавонад мардумро муттаҳид кунад?
Дар ин миён коршиносон мушкилотеро дар таҳкими ҷомеа мушоҳида мекунанд. Барои 30 соли истиқлол, шаҳрвандон натавонистанд ба як забони воҳид суҳбат кунанд, дар эҷоди арзишҳои муштарак ноком мондаанд ва дар ҳубобҳои иттилоотии мутафовит зиндагӣ мекунанд. Ҳар суоле баҳсҳои гарм ва дуқутбӣ шудани нигаришҳоро ба вуҷуд меоварад. Бар асоси додаҳои расмӣ, 80 фоиз аз мардуми Қазоқистон ба забони расмӣ сӯҳбат мекунанд, дар ҳоле ки 49 фоизи мардуми кишвар аз забони расмӣ дар зиндагии рӯзмарраи худ истифода мекунанд. Ба гуфтаи Фарҳод Каснов, таҳлилгари сиёсӣ, бо ин ҳол, ин додаҳои оморӣ иғроқомез аст.
“Натоиҷи бархе аз мутолиот нишон додааст, ки 70 фоизи мардум, ба забони русӣ сӯҳбат ва гуфтугӯ мекунанд ва аз он истифода мекунанд ва танҳо 30 фоиз ба забони қазоқӣ сӯҳбат мекунанд ва аз ин забон истифода мекунанд. Ин як додаи такондиҳанда аст. Мушкили мо ин аст, ки худи қазоқҳо низ қазоқӣ (ба забони расмӣ) сӯҳбат намекунанд”.
Алия Булатхон, муваррих, ба мутолиаи ҳувияти миллӣ ва равобити байниқавмӣ дар давраи шӯравӣ дар Қазоқистон мепардозад. Ӯ бар ин бовар аст, ки қазоқистониҳо ғолибан мафҳуми миллатро мутародифи калимаи қавмият медонанд, ки ин иштибоҳ аст. Ҳувияти миллӣ маъмулан бар ҳасби алоими расмӣ, монанди тобеият ва равобити иқтисодӣ дар назар гирифта мешавад.
Алия Булатхон мегӯяд: “Ин нусхаи комилан муваффақе аз миллатсозӣ нест. Муҳим ин аст, ки шаҳрвандон эҳсоси муштараке аз тааллуқ ба як ҷомеа дошта бошанд, ки дорои абъоди фарҳангӣ ва торихӣ аст. Ба унвони мисол, дар Қазоқистон як хӯроке вуҷуд дорад, ки дар натиҷаи пешинаи торихии ҳамаи сокинони он шакл гирифтааст. Дар натиҷа он таоми миллӣ аст. Муҳим аст, ки онро бо хӯрокҳои қазоқӣ ё уйғурӣ иштибоҳ нагирем, зеро қазоқ, ақвоми пешинаи фарҳангии гурӯҳҳои қавмии ҷудогона дар гузашта аст”.
Ба гуфтаи Алия Булатхон, қазоқистониҳо дар торихи муштараки худ, суннатҳои муштараке доранд, сарфи назар аз пешинаи қавмӣ, аммо онҳо бояд ошкор шаванд, тавзеҳ дода шаванд, тақвият шаванд то дарки миллати воҳид шакл бигирад ва ин ки мо (шаҳрвандони Қазоқистон) як созаи сохтагӣ нестем, (балки як ҳақиқат ҳастем).
Қазоқҳо чӣ касоне ҳастанд?
Ба гуфтаи Маҷлис (порлумон), барномаи миллии “Ult Kuru” (миллатсозӣ) ба зудӣ ироа мешавад. Бархе аз намояндагон пешниҳод мекунанд, ки сутуни “қавмият” аз гузарномаҳои байналмилалӣ ҳазф шавад. Ин саволи бузур аст, ки оё шаҳрвандон аз ин бозтанзими ҳувият ҳимоят мекунанд, ё на.
Ойдус Сорим дар 27-апрел, ин идеяро барои хабарнигорон дар Маҷлис тавзеҳ дод. “Акнун мо бояд дубора баҳс кунем, дубора дар мавриди ин ки қазоқҳо чӣ касоне ҳастанд, чӣ масъулияти торихӣ доранд ва чӣ гуна мардумро муттаҳид кунем, бояд сӯҳбат кунем. Дар дунё чӣ мегӯянд? Русҳои қазоқистонӣ, куреиҳои қазоқистонӣ. Бо ин ҳол, ҳар кадом ҳамоне, ки ҳастанд, боқӣ мемонанд. Аммо ҳувияти умумии давлат, қазоқистонӣ хоҳад буд”.
Мухторбек Шайкамелов – коршиноси равобити қавмӣ, гуфт, ки бисёре аз мушкилот, аз ҷумла таъйини ҳувият, ба ин далел рух медиҳад, ки қазоқҳо ба вазъияти худ итминон надоранд.
“Онҳо байни ифроту тафрит ҳаракат мекунанд. Аз дарки ин ки мо “болотар” ҳастем ва бақия дар поинтар, то навъе худтаҳқирӣ ва адами итминон дар мавриди вазъияти худ. Ҳамаи инҳо ба таври куллӣ аз торих меояд ва ба замоне бармегардад, ки ҳувияти ашоирӣ ва қазоқҳо ақибмонда талаққӣ мешуданд, забони қазоқӣ ақибмонда талаққӣ мешуд. Ба назар мерасад, ҳавият бисёр мутаҳаррик аст, бисёр тағйир мекунад, баста ба шароити берунӣ. Фишори хориҷии бештаре вуҷуд дорад – мо адабиёти гуфтории худро ба самти фишори байналмилалӣ тағйир намедиҳем; ки ҳар вақт фишори камтаре вуҷуд дошта бошад, ба самти аносури қавмсолор гароиш пайдо мекунад”.
Ин коршинос, иқдоми Маҷмаи Халқии Қазоқистонро муассир хонд. Мухторбек Шайкамелов пешниҳод кард, ки анҷуманҳои қавмӣ ва фарҳангии қазоқҳо ва дигар гурӯҳҳои қавмӣ бояд муаррифи ин масъала бошанд, ки ағлаб иттифоқ меафтод.
“Давлат аз тафовутҳои қавмӣ ва фарҳангӣ, арзиши зотӣ, аҳамияти гурӯҳи қавмӣ, забон ва фарҳангии он аз тариқи Маҷмаъ ҳимоят мекунад. Бо ин ҳол онҳо мехоҳанд ҳувияти муштарак бисозанд. Сохтани як ҳувияти воҳид ва дар айни ҳол таъкид бар тафовутҳои қавмӣ бисёр душвор аст. Ин мутазаммини тазодҳои зотӣ аст”.
Рӯшанфикрон ва демукросӣ
Фарҳод Каснов, таҳлилгари сиёсӣ, бар мушкилоти низоми сиёсӣ дар Қазоқистон таъкид кард. Ба гуфтаи вай, номи қавмии “қазоқ” метавонад ба чанд маъно табдил шавад, ки пас аз демукросисозии равобити иҷтимоӣ ва сиёсӣ, яко-яки шаҳрандонро муттаҳид мекунад.
“Масъалаи низоми демукротик ва ихтиёри қудрат нақши муҳимме дар огоҳӣ аз масъулияти худ дар баробари ояндаи кишвар дорад. Чӣ теъдод аз шаҳрвандон аз намояндагоне, ки ҳофизи манофеи онҳо ҳастанд, мутталеъ ҳастанд? Оё метавонем бо намояндае, ки ба ӯ раъй додаем, тамос бигирем то аз бархе мушкилот шикоят кунем? Агар онро надошта бошем, сатҳи эътимод ба мақомот бисёр поин меояд. Демукросӣ ба огоҳии маданӣ кумак мекунад, огоҳии маданиро тавсиа медиҳад”.
Ҷомеашинос Ест Есангараев мегӯяд, метавон миллиардҳо доллар ба барномаҳои давлатии миллатсозӣ ихтисос дод ва роҳбурдҳои бисёреро метавон пешнавис кард, аммо ҳама чиз ба манобеъ марбут мешавад. Ва ин фақат ба нависандагони он барномаҳо нест.
“Ба унвони касоне, ки ҳисси моро месозанд, гурӯҳҳои рӯшанфикр ва нухбагони ҷомеа ҳатто наметавонанд эҳсосоти ҷадиде эҷод кунанд, ҳамаи барномаҳо яксон ва мисли ҳам (такрорӣ) ба поён хоҳанд расид. Ва ин саволро на барои мақомот, балки барои рӯшанфикрон ва нухбагони ҷомеаи мо эҷод мекунад, ки мутаассифона он қадар, ки лозим аст, барои тағйири ҷомеаи мо муваллид нестанд”.
Ба гуфтаи ин коршинос, рушди фикрӣ тарҷеҳе барои иқтидор нест. Қудрат мавзӯи нуфузи рӯшанфикрон аст. Аммо мушкил ин аст, ки тафаккури иҷтимоӣ-инсонӣ дар Қазоқистон тавсиа наёфтааст. Ин мавзӯъ аз модернизатсияи комили ҷомеа пешгирӣ мекунад. Ба гуфтаи Есангараев дархости мақомот барои тағйир ба шаҳрвандон кумак намекунад, ки барои паспорт ва кишвари худ арзиш қоил шаванд.
Ба гуфтаи Есангараев “Ба лутфи ин воқеият, ки кишварҳои болтик дар ҳошия воқеъ шудаанд, дар айни ҳол ҷузъе аз Аврупо шуданд ва афроде, ки мехоҳанд забони литвонӣ, эстонӣ ё латвияиро ёд бигиранд, бештар аз соири ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шӯравии собиқ ҳастанд. Русзабонҳо аз ҷумла русҳои қавмӣ, агар бихоҳанд дар кишварҳои балтик зиндагӣ кунанд, барои ёдгирии забонҳои кишварҳояшон нисбат ба шаҳрвандоне, ки дар Қазоқистон ё Қирғизистон зиндагӣ мекунанд, ангезаи бештаре доранд. Бинобар ин, ин савол дар мавриди этибори фарҳангии ҳар забоне вуҷуд дорад, ки миҳанпарастон аз ҷумла рӯшанфикрони қазоқ чӣ қадар метавонанд дар афзоиши ин потенсиал мушорикат дошта бошанд. Бештари вақтҳо маълум мешавад, ки онҳо чандон тавоно нестанд”.
Ба гуфтаи вай, аз ворид намудани фишори беш аз ҳад бар бахши маданӣ ва низ корофаринон бояд даст нигаҳ дошт. Ҷомеаи мадании қавӣ аз назари миллатсозӣ бисёр муҳимтар аст.
Ин коршинос мегӯяд: “Набояд зиндагиро барои машоғил печида кунем, набояд касонеро, ки родикол ва тундрав нестанд, сокит кунем (ва маҳдуд кунем)”. Мо бояд заминаи иҷтимоӣ дошта бошем, ки на танҳо аз тариқи хиёбон, балки аз тариқи қудрати нарм бар қудрат таъсир мегузорад”.
Боризтарин намунаи рушди огоҳии маданӣ, ки мавриди ғибтаи Қазоқистон аст, Украина аст. Аммо қимати ин натиҷа барои ҳар кишваре бисёр болост. Раиси ҷумҳур Тоқаев гузориши таҳлилӣ дар мавриди раванди феълии миллатсозиро то поёни соли ҷорӣ дарёфт хоҳад кард. Интизор меравад, стротежии ҷадид бар асоси тавсияҳои ироашуда тавассути ҷомеаи мутахассис бошад.
