Кишварҳои узви Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ усулан баданае буданд, ки фармонҳои содиршуда аз Маскавро бояд бидуни баррасӣ ва пурсиш таъйид ва иҷро мекарданд. Дар умури сиёсӣ, иҷтимоӣ ва низомӣ низ ихтиёр ва иҷозати тасмимгирӣ надоштанд ва иродаи миллӣ ва мардумии мушаххасе низ чандон дар ин умур аз худ нишон намедоданд.
Бархе кишварҳои бузургтари ҳамсояи вобаста ба ин иттиҳод (истилоҳан кишварҳои моҳвораӣ) низ, чанд бор иқдомотеро дар ҷиҳати хилофи мавҷҳо ва вазиши боди Маскав анҷом доданд, ки мушти оҳанини Маскав посухи ин ҷасоратҳо буд. Олмони Шарқӣ, Лаҳистон (Полша), Маҷористон ва Чехословакияи собиқ, ҷумлагӣ; ҳаракатҳои сиёсӣ дар ин кишварҳои узви Паймони Варшава ҳеч гоҳ ба наҳзат мубаддал нашуд ва ҳосили муносиб ва матлубе барои мардуми он кишварҳо ба ҷуз гирифтории бештар дар калофи дарднок ва дардҳои иҷтимоии дигар бавуҷуд наовард; ихтиёроти маҳдуде дар ин кишварҳои вобаста (кишварҳои ҳамсояи вобаста ба Шӯравӣ) вуҷуд дошт, монанди тадриси забони миллӣ, интишори китоб ва расона ва машғулиятҳои ҳунарӣ ва варзишӣ, аммо дар тамоми ин маворид низ ҳадду ҳудуде дар тасвири зеҳни шаҳрвандон бавуҷуд оварда буданд, ки мизони озодии амал ва марзҳои номаръии онро ба таври табиӣ муроот мекаранд, бо ин ҳол, дар ҷараёноти пушти пардаи Кремл ва Политбюро, агар ҷадале рух медод, таъсири он бар ҷумлаи кишварҳои моҳвораии Шӯравӣ асар мегузошт.
Бо суқут ва зуҳури низоми раҳбарӣ дар Маскав, ки дар воқеъ ҷобаҷоии ҳамон низоми пешин дар либоси дигарест, бисёре аз кишваҳои моҳвораии (вобастаи) собиқ пиндоштанд, ки озодиро бо иродаи миллӣ ва мардумӣ ба даст овардаанд ва дар ин бовари норостин барои худ либоси сиёсӣ дӯхтанд ва эҳсосоти миллӣ ҷои мантиқи сиёсиро гирифт ва дар қолаби давлат бар ҳамон саккуи пешин бо зерсохтори мавҷуд ба созаи рӯсохторӣ пардохтанд, ки решаи он дар низом ва сиёсати иқтисод то ба имрӯз калидаш дар Маскав мебошад, бо ин тавсифи кутоҳ ба даврони ҳамон резиши козиб мерасем, ки Елсин ва Горбачев дар баробари ҳам қарор гирифтанд, девори Берлин фурӯ рехт, аммо гуле, ки аз резиши низоми пешини Маскав рӯид, решааш иваз нашуд, то ин ки навбати тими Путин расид. Ин бор низоми Маскав мустақим ва бевосита дар дасти созмони иттилоот ва амнияти Шӯравӣ (КГБ) қарор гирифт ва давлатмардон ва низомиён, ду гурӯҳи ҳомии ин бадана шуданд.
Душмании миллати арман ва турк решаи тӯлонӣ дорад ва чандон ниёзе ба ёдоварии торихии он нест, ҳамин бас, ки ишора кунем, ин кина то ҳадде буд, ки кор ба наслкушӣ анҷомид. Бо фурӯпошии (зоҳирии) Шӯравӣ, кишварҳои моҳвораӣ (кишварҳои вобастаи Шӯравӣ) ночор эъломи истиқлол карданд, лекин ин ҷудоии зоҳирӣ аз баданаи Маскав чандон ҳам “ҷудоӣ” набуд, беш аз ҳафтод сол ба шакли вобаста ва пайваста гаронигоҳ ва иттикои ақмори Шӯравӣ (кишварҳои вобаста) ба Макав ин ҷудоиро наметавоист бипазирад, албатта шоҳиди эҳсосот ва мастӣ аз вожаи истиқлол ба шакли муҷаррад ва муфрад бисёр зебо буд, аммо амалан имкон надошт, ихтиёрот ва раванд ва равишу риволи умури муҳим дар калофи калони Маскав қарор дошт, бо ин ҳол, таниш ва кинаи захмҳои бемарҳами куҳан дубора дар ҷумҳуриҳо ҳаёти сиёсӣ ва миллӣ пайдо кард, аз ҷумла ҷанги номубораке буд, ки байни Озарбойҷон ва Арманистон оғоз шуд ва чанд соле ба тӯл анҷомид, сивои кушта шудани ҳазорон нафар аз ду тараф ва хасорати молӣ, ниҳоятан ҷанг ба нафъи Арманистон ба поён расид ва натиҷаи пешбининашудаи ҳосил аз ҷанг, Ҷумҳурии Худмухтори Артсах (Қаробоғ) буд. Даргириҳои марзӣ дар даврони сулҳи козиб ҳамеша идома дошт ва ҳар бор оташе кушода мешуд, ду тараф ҳамдигарро муттаҳам мекарданд. Ҷумҳурии Озарбойҷон имтиёзи нафт ва ҳампайвандӣ ва ҳампешагӣ бо Туркия ва дигар кишварҳои туркнажод ва туркзабонро дорад ва чанд солест, ки ҳимояти низомӣ ва мусташории Исроил низ вориди муодилаи чандмаҷҳулаи минтақа шудааст.
Арманистон баданаи танҳоест, ки имтиёзи аввалияи он минтақаи зарбахур (Buffer Zone)-и торихӣ мебошад ва эҳтимоли дуввум ин ки ба таври суннатӣ русҳо тамоюли чандоне надоштанд то кишварҳои туркнажод ва туркзабон зери як парчам қарор гиранд.
Имрӯз Туркия аз кампи созмони НАТО амалан дар ҳоли хуруҷ мебошад ва бо душмани суннатӣ ва торихии худ – Русия ҳамкориҳои минтақаӣ анҷом медиҳад; аз ҷумла дахолат дар умури Қафқоз ва ширкати мустақим дар ҷанги 44 рӯзаи Арманистон ва Озарбойҷон метавонад намунаи рӯшане аз ин навъ дахолатҳо бошад, аммо чун ҳамзамон Туркия харидори мушакҳои падофанд аз навъи С-300 мебошад ва тавофуқи хариди чандин реактори атомӣ аз русҳоро имзо кардааст, лизо ҳузури сиёсӣ ва низомии Туркия дар Қафқоз, барои русҳо қобили таҳаммул мегардад. Давлати Арманистон низ таваҷҷуҳи чандоне ба сарнавишт ва ояндаи кишвари Арманистон надорад, барои низоми ҳоким, ҳифзи манофеи гурӯҳӣ ва синфӣ муҳимтар аст, бинобар ин давлатмардони кишвари Арманистон нақши торихии худро дар таъзим ва курниш ба нируҳои қавитари минтақа медонанд ва баҳои онро бо ҷону руҳи миллати арман мепардозанд.
Аммо гуфтугӯҳо ва дидорҳои намоишӣ ва баҳсу ҳадис дар мавриди натиҷа ва паёмади ин намоишҳо ва сенориюҳои пешнавиштаи Маскав, танҳо барои хариди вақт кофист, ки ба шакли зарраӣ мардумро беш аз ин масх ва қонеъ кунад, ки давлате дар Арманистон вуҷуд дорад, ки дар умури ҷаҳонӣ ва барои сулҳу осоиши мардум фаъолият мекунад, дар ин байн шоҳид ҳастем, ки давлати имрӯза ранҷи миллати арманро дармоннопазир мекунад ва кобуси нобудии миллат ва кишвари Арманистонро ба роҳатӣ аз мавонеи мавҷуд, ки ҷумлагӣ сусту осебпазир ҳастанд, убур дода ва ба нуқтаи поёнӣ мерасонад.
Роберт Бамбан (Robert Bamban)
