Муруре бар андешаҳои Мартин Хайдеггер
Машоҳир ва номоварон
Хайдеггер дар осори худ, бавежа дар китоби “Будан ва замон”, саъй кард пурсиши бунёдини фалсафа яъне “будан чист?”-ро дубора матраҳ кунад.
Ӯ бо муаррифии мафҳуми “Дазайн” талош кард, ҳастии инсонро на ба сурати муҷаррад, балки ба унвони як мавҷуд, ки ҳамвора дар ҷаҳон, дар миёни дигарон ва дар мавқеиятҳои таърихӣ ва иҷтимоии хосс қарор дорад, таҳлил кунад. “Дазайн” ба маънои “будан-дар-ҷаҳон” аст ва таъкид мекунад, ки инсон ҷудо аз ҷаҳон нест, балки ҳамвора дар он маъно пайдо мекунад.
***
Мартин Хайдеггер, файласуфи олмонӣ, яке аз таъсиргузортарин чеҳраҳои фалсафаи қарни 20-ум, дар 26 сентябри 1889 ба дунё омад ва дар 26 майи 1976 чашм аз ҷаҳон фурӯ баст. Осори ӯ дар ҳавзаи фалсафаи ҳастишиносӣ ва экзистенсиализм таъсири фаровоне бар фалсафаи муосир ва улуми инсонӣ гузошт.
Хайдеггерро бештар ба унвони бунёнгузори мафҳуми “Дазайн” (Dasein) мешиносанд; мафҳуме, ки ба маънои “будан-дар-ҷаҳон” аст ва меҳвари аслии фалсафаи ӯ маҳсуб мешавад. Аммо зиндагӣ ва осори Хайдеггер, фаротар аз фалсафаи маҳз аст. Ӯ шахсияти печида дошт, ки равобити муҳимме бо дигар файласуфони бузург ҳамчун Ханна Арендт ва Карл Ясперс барқарор кард ва ҳамзамон ба далели мавозеъи сиёсиаш, бавежа дар иртибот бо Ҳизби нозӣ, ки аз он ҷонибдорӣ мекард, мавриди нақдҳои шадид қарор гирифт.
Фалсафа ва мафҳуми “Дазайн”
Хайдеггер дар осори худ, бавежа дар китоби “Будан ва замон”, саъй кард пурсиши бунёдини фалсафа яъне “будан чист?”-ро дубора матраҳ кунад.
Ӯ бо муаррифии мафҳуми “Дазайн” талош кард, ҳастии инсонро на ба сурати муҷаррад, балки ба унвони як мавҷуд, ки ҳамвора дар ҷаҳон, дар миёни дигарон ва дар мавқеиятҳои таърихӣ ва иҷтимоии хосс қарор дорад, таҳлил кунад. “Дазайн” ба маънои “будан-дар-ҷаҳон” аст ва таъкид мекунад, ки инсон ҷудо аз ҷаҳон нест, балки ҳамвора дар он маъно пайдо мекунад.
Хайдеггер мӯътақид буд, ки вуҷуди инсон бо замон ва таърих гиреҳ хӯрдааст ва мафҳуми “Дазайн” фақат аз тариқи огоҳӣ ба ин воқеиятҳо қобили фаҳм аст. Ӯ ҳамчунин бо таъкид бар “ҳастӣ-ба-сӯйи-марг” нишон дод, ки огоҳӣ аз фанопазирӣ, пояитарин ангеза барои асолат дар зиндагии инсон аст.
Робита бо Ханна Арендт ва Карл Ясперс
Хайдеггер дар даҳаи 1920 бо Ханна Арендт, донишҷӯи ҷавон ва ояндадори худ ошно шуд. Арендт ба шиддат таҳти таъсири фалсафаи Хайдеггер қарор гирифт ва баъдҳо худ файласуфи барҷастае шуд, аммо робитаи онҳо печида буд ва ба далели мавозеъи сиёсии Хайдеггер ва ҳамчунин масоили шахсӣ, аз ҷумла робитааш бо ҳамсараш, дучори танишҳое шуд. Пас аз ҷанги ҷаҳонии дуввум, Арендт мавозеъи мутафовит ва гоҳ интиқодӣ нисбат ба Хайдеггер гирифт ва дар осори худ, монанди китоби “Маншаъи тоталитаризм”, ба нақди ҷараёнҳои сиёсии он замон пардохт.
Карл Ясперс, файласуф ва равонпизишки олмонӣ,низ аз ҷумлаи наздикони фалсафии Хайдеггер буд, ҳарчанд дидгоҳҳои мутафовите дар бораи фалсафа ва сиёсат доштанд. Ясперс ба нақди баъзе аз мавозеъи сиёсии Хайдеггер пардохт ва фалсафаи худро бештар мубтанӣ бар озодӣ ва ахлоқ тавсиъа дод.
Дидгоҳҳои сиёсӣ ва мавозеи ҷанҷолӣ
Яке аз ҷанҷолитарин абъоди зиндагии Хайдеггер, мавзеъи ӯ дар баробари Ҳизби нозӣ ва нақши кӯтоҳмуддати ӯ ба унвони раиси Донишгоҳи Фрайбург дар соли 1933 аст. Ӯ дар оғоз аз қудрат гирифтани нозиҳо истиқбол кард ва дар суханрониҳои худ ба навъе ҳимояти талвеҳӣ нишон дод, ҳарчанд баъдҳо дар бархе осораш ва пас аз ҷанг, аз ин мавозеъ фосила гирифт ё ҳадди ақал ба сурати расмӣ изҳори пушаймонӣ накард.
Ин мавозеъи сиёсии Хайдеггер боис шуд, ки бисёре ӯро ба ҳамкорӣ бо режими нозӣ муттаҳам кунанд ва ин масъала то имрӯз маҳалли баҳсу муноқиша дар миёни пажӯҳишгарони фалсафа ва таърих аст. Бархе мӯътақиданд, ки фалсафаи ӯро наметавон аз ин заминаи сиёсӣ ҷудо кард ва мавозеъаш бар андешааш таъсир гузоштааст, дар ҳоле, ки дигарон саъй мекунанд, фалсафаи ӯро ба унвони як низоми фикрии мустақил ва печида таҳлил кунанд.
Экзистенсиализм чист?
Яке дигар аз ҷанбаҳои муҳимми фалсафаи Хайдеггер, нақди амиқи ӯ нисбат ба технология ва техника аст. Дар мақолаи машҳури худ бо унвони “Пурсиш аз технология” (1954), Хайдеггер технологияи модернро на сирфан абзорҳои сохти башар, балки навъе “ошкорсозӣ” (Enframing) медонад, ки ҷаҳонро ба сурати манбаъе сирфан дар дастрас барои истифодаи инсон табдил мекунад. Ин дидгоҳ нишон медиҳад, ки технология навъе вазъияти ҳастишинохтӣ аст, ки инсонро аз асли вуҷуд ва робитааш бо ҷаҳон ҷудо мекунад.
Хайдеггер нисбат ба ин раванд ҳушдор медиҳад ва онро омиле барои аз даст додани маънои асили ҳастӣ медонад. Ӯ таъкид дорад, ки инсон бояд аз ин “афсуни технология” раҳоӣ ёбад, то дубора бо ҷаҳон ба шевае асил ва маънобахш робита барқарор кунад.
Мероси фалсафӣ ва таъсирот
Хайдеггер таъсири амиқе бар экзистенсиализм, ҳерменутик (герменевтика) ва фалсафаи забон гузошт. Файласуфоне чун Жан-Пол Сартр, Жак Деррида ва Мишел Фуко аз ӯ илҳом гирифтаанд. Бо вуҷуди ҳамаи нақдҳо ва ҷанҷолҳо, фалсафаи Хайдеггер ҳамчунон меҳвари баҳсу баррасиҳои фалсафӣ, ҳунарӣ ва ҳатто сиёсӣ аст.
Натиҷагирӣ
Мартин Хайдеггер на фақат як файласуфи бузург, балки як шахсияти печида бо абъоди фалсафӣ, сиёсӣ ва таърихӣ аст. Фалсафаи ӯ дар бораи “будан” ва “Дазайн” ҳамчунон яке аз муҳимтарин дастовардҳои фалсафаи муосир ба шумор меояд, аммо таърихи зиндагӣ ва мавозеъи сиёсиаш баҳсбарангез ва маҳалли муноқиша боқӣ мондааст.
Фаҳми дақиқ ва комили Хайдеггер ниёзманди таваҷҷӯҳ ба ҳамаи ин вуҷуҳ аст; аз фалсафаи вуҷудшиносии ӯ гирифта то равобиташ бо дигар мутафаккирон ва нақде, ки бар мавозеъи сиёсиаш ворид шудааст.
Таъсирҳои фалсафии аввалия ва заминаҳои фикрӣ
Хайдеггер таҳти таъсири фалсафаҳои суннатии олмонӣ мисли фалсафаи Кант ва Гегел буд, аммо бештарин таъсирро аз Фридрих Ничше и Эдмунд Гуссерл (падари падидоршиносӣ) гирифт. Гуссерл ба ӯ кумак кард, то равишт падидоршиносиро дар фалсафат вуҷудшиносӣ ба кор гирад ва фалсафаро аз равишҳои сирфан мантиқӣ ва интизоъӣ раҳо кунад. Аммо баъд аз муддате, Хайдеггер интиқодҳои ҷиддӣ ба Гуссерл кард ва масири фалсафаро ба сӯйи “будан” ба ҷойи “огоҳӣ” савқ дод.
Фалсафаи ахлоқ ва масъалаи асолат
Яке аз меҳварҳои фалсафии Хайдеггер, мавзӯъи “асолат” аст. Яъне инсон бояд зиндагиашро ба шевае асил ва муттакӣ ба фаҳми фардӣ аз ҳастӣ сипарӣ кунад, на ба сурати нохоста ва тақлидӣ аз қоидаҳо ва интизороти иҷтимоӣ. Ин дидгоҳ ба фалсафаи экзистенсиализм наздик аст, аммо бо таъкиди вежа бар “ҳастӣ-ба-сӯйи-марг” ва вазъияти хосси инсоне, ки ҳамвора дар маърази фанопазирӣ аст.
Робитаи печида бо нозисм ва пас аз он
Хайдеггер баъд аз ҷанги ҷаҳонии дуввум, ба далели иртибототаш бо Ҳизби нозӣ ва мавозеъаш дар он даврон, аз тадрис дар донишгоҳ манъ шуд. Бархе мӯътақиданд, ӯ дар давраи баъд аз ҷанг талош кард аз тариқи осори фалсафиаш мавозеъи сиёсии гузаштаро ҷуброн кунад ё аз онҳо фосила бигирад, аммо ҳеч гоҳ ба таври расмӣ ба пушаймонии ошкор напардохт. Ин мавзӯъ ҳамчунон яке аз чолишҳои бузург дар арзёбии фалсафа ва шахсияти ӯст.
Нақш дар фалсафаи забон ва ҳерменутик
Хайдеггер бо таваҷҷӯҳ ба аҳаммияти “забон” дар кашфи ҳастӣ, гуфт, ки “забон, хонаи ҳастӣ аст”. Ӯ бовар дошт, забон танҳо василаи баён нест, балки худ заминае аст, ки ҳастӣ дар он ошкор мешавад. Ин дидгоҳи ӯ таъсири зиёде бар фалсафаи забон ва ҳерменутики модерн гузошт, бавежа бар Анри Бергсон, Ханна Арендт ва Ганс-Георг Гадамер.
Робита бо ҳунар ва шеър
Хайдеггер ҳунарро як роҳи муҳим барои фаҳми ҳастӣ медонист ва таваҷҷӯҳи вежае ба шеър дошт. Ӯ дар осораш бахусус мақолаи “Асари ҳунарӣ” баён мекунад, ки ҳунар метавонад “ҳақиқат”-ро ба сурате ошкор ва бадеъ нишон диҳад. Шеър дар фалсафаи ӯ нақши бисёр муҳимме дорад. Барои намуна, алоқа ва ирҷоъаш ба Гейне, Рилк ва ҳатто шоири олмонӣ Фридрих Гёлдерлин, ки ӯро “шоири ҳастӣ” меномид.
Таъсирҳои муосир ва нақдҳои ҷадид
Бисёре аз файласуфони муосир бо таваҷҷӯҳ ба мавозеъи сиёсии Хайдеггер, талош кардаанд, марз байни фалсафа ва сиёсати ӯро равшантар кунанд. Бархе мисли Юрген Хабермас ба нақди Хайдеггер пардохта ва мавозеъи сиёсии ӯро ба унвони лаккае ҷиддӣ дар кори фалсафиаш медонанд. Дар муқобил, бархе мисли Жак Деррида бо таҳлиле навоварона талош кардаанд, фалсафаи ӯро аз чорчӯбҳои сиёсии гузашта ҷудо кунанд ва таъкид бар мафоҳими фалсафии ӯ бигузоранд.
Робитаи Хайдеггер бо Ничше: тааммуле бар поёни фалсафаи Ғарб ва нақди технология
Мартин Хайдеггер, файласуфи барҷастаи қарни 20-ум, яке аз таъсирпазиртарини файласуфон аз Фредриш Ничше буд, ҳарчанд нигоҳи ӯ ба Ничше печида ва чандваҷҳӣ аст. Дар осораш, бавежа дар китоби муҳиммаш “Ничше” (ки маҷмӯаи суханрониҳое дар бора фалсафаи Ничше аст), Хайдеггер Ничшеро ба унвони файласуфе мебинад, ки умқан бӯҳрони бунёдини фалсафаи Ғарбро намоён кардааст.
Хайдеггер мӯътақид буд, Ничше бо мафҳуми “марги Худо” ба нуқтае расид, ки пояҳои фалсафа ва маънои суннатии зиндагӣ ба чолиш кашида шуданд. Ӯ ин рӯйдодро “поёни фалсафаи Ғарб” меномад, зеро бо марги Худо, арзишҳо ва ҳақоиқи мутлақе, ки фалсафа бар он устувор буд, фурӯ пошиданд. Хайдеггер ин вазъиятро на ба маънои поёни андеша, балки ба масобаи як бӯҳрони амиқи вуҷудӣ ва фалсафӣ медид, ки зарурати бозандешии бунёдин дар бораи “ҳастӣ”-ро пеш мекашад.
Яке дигар аз мафоҳими калидии Ничше, ки Хайдеггер ба он таваҷҷӯҳ дорад, “ирода ба қудрат” аст. Ничше ин иродаро нерӯи бунёдини зиндагӣ ва ҷаҳон медонист, аммо Хайдеггер бо дидгоҳи хосси худ ин мафҳумро дар чорчӯби таърихи ҳастӣ таҳлил кард ва онро бахше аз раванди “фаромӯшии ҳастӣ” дар тамаддуни модерн талаққӣ намуд.
Ҳамчунин, ҳар ду файласуф нисбат ба технология ва таъсироти он ҳушдор доданд. Ничше технологияро абзори тасаллут ва контрол медонист ва Хайдеггер ба шакле амиқтар ва фалсафитар нақди технологияро матраҳ кард, бавежа дар мақолаи маъруфи “Пурсиш дар бораи техника” (Die Frage nach der Technik), ки технологияро на сирфан абзор, балки як навъ “ифшогарӣ” ё “ҳолати хосси ҳастӣ” тавсиф мекунад, ки инсонро аз дарки асили ҳастӣ дур мекунад.
Дар маҷмӯъ, Хайдеггер Ничшеро ҳам муаллиме муҳим ва ҳам ҳушдордиҳанда медонад, ки нишон медиҳад чӣ гуна тамаддуни Ғарб дар остонаи як тағйири решаӣ ва бозтърифи мафоҳими бунёдини ҳастӣ ва зиндагӣ аст.
Хайдеггер дар мувоҷеҳа бо Ничше, на сирфан ба унвони як файласуфи таърихӣ, балки ба унвони як чолишгари ҷиддӣ дар фаҳми бунёдини ҳастӣ нигоҳ мекард. Ӯ мӯътақид буд, Ничше, бо эъломи “марги Худо”, фазои фалсафиро аз меҳварияти мутлақи ахлоқ ва дин ба самти бӯҳрони маъно савқ дод. Ин бӯҳрон, Хайдеггерро водошт, ки худ ба бозтаърифи мафҳумӣ аз “ҳастӣ” бипардозад; мафҳуме, ки дар фалсафаи ӯ ба унвони “Дазайн” (Dasein) шинохта мешавад. Дазайн ба маънои “будан-дар-ҷаҳон” аст, яъне вуҷуде, ки аз тариқи таҷриба ва огоҳии худ бо ҳастӣ иртибот барқарор мекунад ва аз ин роҳ мекӯшад, маънои худро биёбад.
Аз назари Хайдеггер, Ничше дар айни ҳол, ки поёни як марҳилаи фалсафиро эълом мекунад, оғози марҳилае ҷадид аст; марҳилае, ки бояд дар он тафаккур бар асоси фаҳми амиқтаре аз ҳастӣ поярезӣ шавад. Ӯ Ничшеро ба хотири он ки ба пурсишҳои бунёдин дар бораи арзишҳо ва ҳастӣ пардохт, бисёр мӯҳтарам мешумурад, аммо ҳамзамон ҳушдор медод, ки ин масир метавонад ба пучгароӣ ва таслим дар баробари ҷаҳон сирфан ба масобаи “ирода ба қудрат” бианҷомад.
Хайдеггер ҳамчунин таъкид дошт, дар даврони модерн, технология дигар фақат абзоре нест, ки инсон аз он истифода мекунад, балки як нерӯи таъйинкунанда аст, ки наҳваи дида шудан ва фаҳмидани ҷаҳон ва ҳатто худи инсонро шакл медиҳад. Ин нигариш ба технология, ки решаҳое дар нақди Ничше ба қудрат дорад, нишон медиҳад, ки ҳар ду файласуф дар садади боз кардани роҳе барои бозгашт ба як навъ иртиботи асилтар бо ҷаҳон ва ҳастӣ ҳастанд.
Ин робитаи печида ва дутарафа миёни Хайдеггер ва Ничше, бахше аз мероси фалсафӣ аст, ки ҳамчунон дар баҳсҳои муосир дар бораи маънои зиндагӣ, қудрат, технология ва бӯҳронҳои фарҳангӣ нақши муҳимме ифо мекунад.
Асри Эрон
Тоҷнек
